Προσωπική & Απρόσωπη Σύνταξη
Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου
–
Η επιλογή μεταξύ προσωπικής ή απρόσωπης σύνταξης στο πλαίσιο ενός μη λογοτεχνικού κειμένου συνιστά μια ενδιαφέρουσα γλωσσική επιλογή, υπό την έννοια πως ο γράφων έχει τη δυνατότητα να επιλέξει αν θα δηλώσει/τονίσει το υποκείμενο ή όχι. Η δήλωση του υποκειμένου ενδέχεται να γίνεται με την πρόθεση να επαινεθεί το πρόσωπο για τη δράση του ή αντιθέτως με την πρόθεση να καταγγελθεί για κάποια αστοχία ή για το αρνητικό αποτέλεσμα της δράσης του.
θετική δήλωση: Ο καθηγητής προσέφερε σημαντικά εφόδια στους μαθητές του.
αρνητική δήλωση: Ο καθηγητής απέτυχε να δημιουργήσει κλίμα συνεργασίας στο τμήμα του.
Ο γράφων, ωστόσο, έχει τη δυνατότητα να αξιοποιήσει μια απρόσωπη έκφραση (π.χ. είναι ανάγκη, είναι ώρα, είναι καιρός) προκειμένου να αποφύγει τη δήλωση ενός προσώπου ως υποκειμένου και να δώσει, έτσι, έμφαση σε ό,τι, κατά τη γνώμη του, χρειάζεται να γίνει.
Με την πρόταση, για παράδειγμα, «Είναι ανάγκη να ενισχυθεί η προστασία των δασών», δίνεται έμφαση σε αυτό που πρέπει να συμβεί, στην ενίσχυση της προστασίας των δασών, και όχι στο ποιος θα πρέπει να το κάνει αυτό. Ο γράφων θεωρεί σημαντικό να δοθεί έμφαση στην απαιτούμενη ενέργεια και όχι στο υποκείμενο. Το υποκείμενο/ποιητικό αίτιο, ως εκ τούτου, μένει απροσδιόριστο (η κυβέρνηση, η τοπική αυτοδιοίκηση, οι ίδιοι οι πολίτες των επιμέρους περιοχών).
Οι απρόσωπες εκφράσεις σχηματίζονται συνήθως με το γ΄ ενικό πρόσωπο του ρήματος είμαι και ένα επίθετο ή ουσιαστικό π.χ. Είναι σίγουρο + ότι… Είναι κρίμα + που… Είναι ανάγκη + να… Είναι κακό + να… Είναι φανερό + ότι…
Υπάρχει φόβος + μήπως
Η αποφυγή δήλωσης του υποκειμένου μπορεί να επιτευχθεί είτε με την αξιοποίηση απρόσωπης έκφρασης είτε με τη χρήση ως υποκειμένου ενός αφηρημένου ουσιαστικού. Όπως, για παράδειγμα, συμβαίνει στις ακόλουθες προτάσεις:
– «Είναι αναγκαία η αναβάθμιση της εκπαιδευτικής διαδικασίας.»
– «Επείγει η βελτίωση του οικονομικού κλίματος.»
Ο γράφων ενδέχεται να μη θέλει να δηλώσει το υποκείμενο για διαφορετικό κάθε φορά λόγο. Ενδέχεται να επιθυμεί να δώσει έμφαση στην απαιτούμενη ενέργεια και όχι στο υποκείμενο, ώστε να μη λάβει το κείμενό του χαρακτήρα καταγγελίας ή πολιτικής αντιπαράθεσης είτε προκειμένου να αποφύγει την απόδοση ευθυνών σε συγκεκριμένα πρόσωπα. Ενδέχεται να μη γνωρίζει από ποιον ή από ποιους μπορεί να επιλυθεί το συγκεκριμένο ζήτημα που θέτει. Ενδέχεται, επίσης, να επιδιώκει τη διαμόρφωση ενός πιο ουδέτερου και αντικειμενικού ύφους, αποφεύγοντας την υπόδειξη συγκεκριμένων προσώπων.
Απρόσωπη Σύνταξη
Για τη δήλωση διαφορετικών προοπτικών του μηνύματος χρησιμοποιείται και η απρόσωπη σύνταξη.
Στις χρήσεις που χαρακτηρίζονται ως απρόσωπες, το γ΄ πρόσωπο του ρήματος είναι κενό σημασίας, δηλαδή δεν αναφέρεται σε κανένα αντικείμενο αναφοράς. Π.χ. Τον τελευταίο καιρό βρέχει.
Ο ομιλητής μπορεί να χρησιμοποιήσει ορισμένα ρήματα ως απρόσωπα προκειμένου να τοποθετήσει στο περιθώριο του μηνύματος τον μετέχοντα που δηλώνεται από το υποκείμενο.
Η διαφορά ανάμεσα στην απρόσωπη σύνταξη και στις προτάσεις με λεξικό υποκείμενο είναι η αλλαγή της προοπτικής του μηνύματος. Ο ομιλητής χρησιμοποιεί την απρόσωπη σύνταξη όταν θέλει να τοποθετήσει σε δεύτερη μοίρα τον μετέχοντα που δηλώνεται από το υποκείμενο της προσωπικής σύνταξης.
Τριτοπρόσωπα και απρόσωπα ρήματα
Τα περισσότερα ρήματα της Νέας Ελληνικής συνδυάζονται με πρόσωπο και λεξικό υποκείμενο. Μια μικρή κατηγορία ρημάτων εμφανίζει ιδιαιτερότητες ως προς τον συνδυασμό με το ρηματικό πρόσωπο και το λεξικό υποκείμενο: τα τριτοπρόσωπα και τα απρόσωπα ρήματα.
Τα τριτοπρόσωπα είναι ρήματα τα οποία συνδυάζονται μόνο με το γ΄ πρόσωπο. Πρόκειται για ρήματα ελλειπτικά ως προς τον σχηματισμό του προσώπου∙ π.χ. επείγει.
Κατεξοχήν τριτοπρόσωπα είναι τα ρήματα: πρέπει, πρόκειται, συμβαίνει, επείγει, έγκειται και ενδέχεται.
π.χ. Πρέπει να αποφοιτήσεις προτού είναι αργά.
Αρκετά ρήματα είναι τριτοπρόσωπα στη μεσοπαθητική φωνή: ανακοινώνεται, αποφασίζεται, διαδίδεται, εννοείται, επιδιώκεται, επιτυγχάνεται, πιστεύεται, συνάγεται, υπενθυμίζεται, υπονοείται, ψιθυρίζεται.
Απρόσωπα είναι τα ρήματα που χρησιμοποιούνται χωρίς λεξικό υποκείμενο:
π.χ. Τον τελευταίο καιρό βρέχει και φυσάει ασταμάτητα.
Υποκείμενο του ρήματος είναι το γ΄ πρόσωπο, αλλά στις χρήσεις αυτές δεν εισάγει κάποιον μετέχοντα στη δράση ή την κατάσταση, γι’ αυτό τα ρήματα αυτά ονομάζονται απρόσωπα.
Τα περισσότερα από τα ρήματα αυτά αναφέρονται σε φυσικά φαινόμενα ή στην έναρξη χρονικών διαστημάτων: αστράφτει, βραδιάζει, βρέχει, βροντάει, δροσίζει, καλοκαιριάζει, νυχτώνει, ξημερώνει, σκοτεινιάζει συννεφιάζει, φθινοπωριάζει, φυσάει, φωτίζει, χιονίζει κ.ά.
Ορισμένα από τα ρήματα αυτά, εκτός από την απρόσωπή τους χρήση, εμφανίζονται σε άλλες χρήσεις τους με λεξικό υποκείμενο. Στην προσωπική χρήση μπορούν να χρησιμοποιηθούν και στα άλλα πρόσωπα:
Φυσάει βορειοανατολικός άνεμος.
Η απρόσωπη σύνταξη χρησιμοποιείται συχνά και με τα ρήματα που δηλώνουν αίσθηση ή συναίσθημα. Ο ομιλητής χρησιμοποιεί την απρόσωπη σύνταξη για να τοποθετήσει σε δεύτερη μοίρα τον μετέχοντα, που δηλώνει την αιτία-πηγή της αίσθησης ή του συναισθήματος (και ο οποίος δηλώνεται από το υποκείμενο της ενεργητικής διάθεσης). Με τα ρήματα αυτά η απρόσωπη σύνταξη πληροί την ίδια επικοινωνιακή λειτουργία με την παθητικοποίηση.
Δεν σε νοιάζει καθόλου για την υγεία σου; (απρόσωπη σύνταξη)
Δεν νοιάζεσαι καθόλου για την υγεία σου; (παθητικοποίηση)
Πηγές:
Χρ. Κλαίρης – Γ. Μπαμπινιώτης, Γραμματική της Νέας Ελληνικής, Ελληνικά Γράμματα
Σ. Χατζησαββίδης – Α. Χατζησαββίδου, Γραμματική Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Διόφαντος