Το γέλιο, θεραπεία ενάντια στις κρίσεις
Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου
Κριτήριο Αξιολόγησης
–
Κείμενο 1
Το κείμενο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε στον ημερήσιο Τύπο με αφορμή την έκθεση με τίτλο «Με αντίδοτο το ευφυές χιούμορ», η οποία ήταν αφιερωμένη στο έργο του γελοιογράφου Αρκά.
Το γέλιο, θεραπεία ενάντια στις κρίσεις
Η δουλειά του Αρκά, που με συνέπεια, οξυδέρκεια και καυστικό χιούμορ γελοιογραφεί την ελληνική καθημερινότητα των τελευταίων 40 χρόνων, έχει υπάρξει σημείο αναφοράς για πολλούς από εμάς. Οι ήρωες και κυρίως οι αντι-ήρωές του κυκλοφορούν ανάμεσά μας ήδη από το 1980, όταν ο δημιουργός τους άρχισε να δημοσιεύει κόμικς στο περιοδικό «Βαβέλ». Ο ίδιος ο Αρκάς (που υπογράφει πάντα τα έργα του με αυτό το ψευδώνυμο) ποτέ δεν εμφανίζεται ως πρόσωπο στο κοινό. Προτιμά να βρίσκεται παντού και πουθενά, ακούγοντας τις συζητήσεις μας και διαβάζοντας την ίδια στιγμή το υποσυνείδητό μας. Έτσι καταφέρνει να μας ξαφνιάζει, να μας θυμώνει, να μας συγκινεί, να μας ταράζει· εντέλει να μας θεραπεύει μέσω του γέλιου. Γι’ αυτόν το λόγο, η έκθεση που του αφιερώνει στους 26ους Πλόες του το Ίδρυμα Πέτρου και Μαρίκας Κυδωνιέως με τίτλο «Με αντίδοτο το ευφυές χιούμορ» λειτουργεί ως «φάρμακο» γι’ αυτό το δύσκολο καλοκαίρι.
Αντέχουμε το χιούμορ και μπορούμε ακόμη να γελάμε, ρωτάμε την ιστορικό τέχνης και θεωρίας του πολιτισμού Αθηνά Σχινά, επιμελήτρια της έκθεσης, και στενή συνεργάτιδα του σκιτσογράφου, που δεν δίστασε να συμπεριλάβει μεταξύ των έργων την πιο πρόσφατη σειρά γελοιογραφιών του Αρκά με θέμα την πανδημία. «Το χιούμορ δεν είναι μονοδιάστατο», απαντά η ίδια. «Θέλει μέτρο, ευρηματικότητα, ενσυναίσθηση, αδέσμευτη συνείδηση, αυτοσαρκασμό κι απουσία προκαταλήψεων. Το χιούμορ του Αρκά έχει αυτά τα γνωρίσματα, γι’ αυτό είναι καταλυτικό και μαζί λυτρωτικό. Γελάμε, και αυτό το αυθόρμητο γέλιο μας αποστασιοποιεί από την πραγματικότητα δίνοντάς μας την ικανότητα να αντιστεκόμαστε στις δυσκολίες και να τις αντιμετωπίζουμε από διαφορετικές οπτικές γωνίες.»
Συνεπώς, αναρωτιόμαστε, η δουλειά του γελοιογράφου είναι πιο παραγωγική σε περιόδους ευημερίας ή σε εποχές κρίσης, όπως αυτές που βιώνουμε; «Ποτέ δεν είναι εύκολη η δουλειά ενός γελοιογράφου, όταν βέβαια το έργο του επιδιώκει να μην είναι καταναλωτικό και να μην ικανοποιεί τις “εύκολες” αντιδράσεις του κοινού», σχολιάζει η κ. Σχινά. «Θεωρώ μάλιστα ότι σε περιόδους ευημερίας, είναι ακόμη πιο απαιτητική η δουλειά ενός γελοιογράφου, γιατί τότε έχει περισσότερες δυνατότητες να καλλιεργήσει ένα μεγαλύτερο εύρος εκφραστικών ποιοτήτων, πνευματικών και υπαρξιακών αναζητήσεων. Ανεξάρτητα, ωστόσο, από αυτό, πιστεύω ότι η γελοιογραφία είναι κοινωνικά και πολιτισμικά απαραίτητη, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης.»
Μάρω Βασιλειάδου, Η Καθημερινή, 10/07/2020 [διασκευή]
Κείμενο 2
Με αφορμή την επανέκδοση του βιβλίου του «Η μουσική ως φάρμακο», ο καρδιολόγος, συνθέτης και συγγραφέας Θανάσης Δρίτσας δίνει συνέντευξη και απαντά σε ερωτήσεις που αφορούν, μεταξύ άλλων, τη μουσικοθεραπεία και την υπαρξιακή διάσταση της μουσικής.
Η μουσική ως φάρμακο
Τι σας έκανε να εστιάσετε περισσότερο στη μουσική σε σχέση με τις υπόλοιπες τέχνες;
Το ότι είμαι βέβαια και ο ίδιος μουσικός και συνθέτης μουσικής και είχα αρχικά (βιωματικά) διαπιστώσει τις ευεργετικές επιδράσεις της μουσικής στην ίδια μου τη ζωή. Η μουσική υπήρξε για εμένα παυσίλυπο, παυσίπονο και αντίδοτο στην ασθένεια και τη φθορά με την οποία έρχομαι αντιμέτωπος καθημερινά στο πλαίσιο της άσκησης μιας μάχιμης ιατρικής ειδικότητας, όπως είναι η καρδιολογία. Αποφάσισα πριν από πολλά χρόνια να ψάξω τους βιολογικούς μηχανισμούς που σχετίζονται με τη θεραπευτική ιδιότητα της μουσικής, είχα μια ανεξήγητα μεγάλη περιέργεια και εσωτερική παρακίνηση πάνω σε αυτό το ζήτημα.
Από τη μία είναι το άκουσμα της μουσικής και από την άλλη η δημιουργία. Είναι διαφορετική η επίδρασή της στον ακροατή και διαφορετική στον δημιουργό;
Σαφώς η επίδραση της μουσικής είναι διαφορετική σε ακροατή και δημιουργό, άλλωστε ο δημιουργός όταν δημιουργεί έχει υπόψη του τον ακροατή. Στον δημιουργό είναι περισσότερο ωφέλιμη η ίδια η δημιουργική διαδικασία. Και στη μουσικοθεραπεία έχουμε αφενός τη μορφή παθητικής ακρόασης μιας προεπιλεγμένης μουσικής αφετέρου τη βιωματική θεραπεία, όπου η μουσική γίνεται το μέσο προκειμένου να αναδυθεί η δημιουργική σχέση θεραπευτή-θεραπευόμενου. Στη βιωματική θεραπεία η μουσική γεννιέται συχνά ως αποτέλεσμα αυτοσχεδιασμού και η δημιουργική διαδικασία κατευθύνεται από έναν εκπαιδευμένο θεραπευτή-ειδικό.
Ως καρδιολόγος έρχεστε καθημερινά σ’ επαφή με τον ανθρώπινο πόνο και το δίπολο της ζωής και του θανάτου. Η μουσική έχει υπαρξιακή διάσταση;
Η μουσική σε σχέση με τις άλλες τέχνες είναι κάτι το άυλο, πνευματικό και αφηρημένο και όπως έχει καταθέσει και ο Στραβίνσκυ στο βιβλίο του «Μουσική Ποιητική» μας συνδέει με το ουράνιο, το μεταφυσικό κομμάτι μας. Η μουσική πάει κόντρα στη βαρύτητα που έχει την τάση να μας προσγειώσει πάνω στο υλικό μας κομμάτι. Αυτή η πνευματική διάσταση της μουσικής συνδέεται με το υπαρξιακό ζήτημα και έχει τη δυνατότητα να προσφέρει πνευματική εμπειρία ως «παραμυθία» και να προσδώσει έτσι νόημα στη ζωή. Βλέπουμε για παράδειγμα πόσο σημαντική είναι η μουσικοθεραπεία προκειμένου να προσφέρει νόημα σε ασθενείς τελικού σταδίου που αντιμετωπίζουν κατάματα τον θάνατο ως μόνη προοπτική.
Συνέντευξη στη Δήμητρα Διδαγγέλου για το ηλεκτρονικό περιοδικό Ψυχο-Γραφήματα 08/04/2019 [διασκευή]
Κείμενο 3
ΠΟΙΗΤΙΚΗ
Αξίζει δεν αξίζει
στέλνω τις εκθέσεις μου σε χώρες που δε γίνανε ακόμα
προδίνω τις κινήσεις ενός ήλιου
που πέφτει την αυγή δίπλα στις μάντρες
επικυρώνοντας με φως
τις εκτελέσεις.
Η κάθε μου λέξη
αν την αγγίξεις με τη γλώσσα
θυμίζει πικραμύγδαλο.
Απ’ την κάθε μου λέξη
λείπει ένα μεσημέρι με τα χέρια της μητέρας δίπλα στο ψωμί
και το φως που έσταζε απ’ το παιδικό κουτάλι στην πετσέτα.
Η μόνη ξιφολόγχη μου
ήταν το κρυφοκοίταγμα του φεγγαριού απ’ τα σύννεφα.
Ίσως γι’ αυτό δεν έγραψα ποτέ
στίχους τελεσίδικους σαν άντερα χυμένα
ίσως γι’ αυτό εγκαταλείπουν ένας-ένας τα χαρτιά μου
και τους ακούω στις κουβέντες όσων δε με έχουνε διαβάσει.
Άη Στράτης 1951
Άρης Αλεξάνδρου, Από τη Συλλογή Ποιήματα 1941-1974, εκδ. ύψιλον-βιβλία 1991
ΘΕΜΑ Α
Να παρουσιάσετε συνοπτικά (50-60 λέξεις) όσα αναφέρονται στο Κείμενο 1 για τον Αρκά και το σκιτσογραφικό έργο του.
Μονάδες 15
Ο Αρκάς γελοιογραφεί με συνέπεια τα του ελληνικού χώρου τα τελευταία σαράντα χρόνια. Υπογράφει πάντοτε τα έργα του με το συγκεκριμένο ψευδώνυμο και δεν έχει αποκαλύψει το πρόσωπό του. Προτιμά, ανώνυμος, να αφουγκράζεται τις ανησυχίες των πολιτών και να αποδίδει τα συναισθήματά τους άλλοτε συγκινώντας κι άλλοτε θυμώνοντάς τους. Το έργο του έχει λυτρωτική επενέργεια χάρη στην ευρηματικότητα και την ενσυναίσθησή του.
ΘΕΜΑ Β
Β1.Ο τίτλος του Κειμένου 1 αποδίδει, κατά τη γνώμη σας, επιτυχώς το περιεχόμενό του; Να τεκμηριώσετε τη θέση σας.
Μονάδες 15
Ο τίτλος του Κειμένου 1 «Το γέλιο, θεραπεία ενάντια στις κρίσεις» αποδίδει επιτυχώς το περιεχόμενό του, καθώς επικεντρώνεται σε μια από τις βασικότερες λειτουργίες του χιούμορ και κατ’ επέκταση των γελοιογραφιών του Αρκά, τη θεραπευτική του διάσταση. Με τη συναισθηματική εκτόνωση που μας προσφέρουν τα σκίτσα του Αρκά («να μας ξαφνιάζει, να μας θυμώνει, να μας συγκινεί, να μας ταράζει»), κατορθώνει «εν τέλει να μας θεραπεύει μέσω του γέλιου».
Το γεγονός, άλλωστε, πως το κείμενο έχει ως αφορμή μια έκθεση έργων του Αρκά, στην οποία συμπεριλαμβάνονται οι γελοιογραφίες του με θέμα την πανδημία, αιτιολογεί το γιατί στον τίτλο γίνεται αναφορά στις κρίσεις. Η περίοδος της πανδημίας συνιστά για τη χώρα μας μια ακόμη περίοδο κρίσης, κατά τη διάρκεια της οποίας έχουμε ανάγκη τη λυτρωτική δράση του χιούμορ. Όπως, άλλωστε, αναφέρεται στο κείμενο το χιούμορ μας δίνει «την ικανότητα να αντιστεκόμαστε στις δυσκολίες».
Β2.Το Κείμενο 1 έχει πληροφοριακό/ενημερωτικό χαρακτήρα. Να το επιβεβαιώσετε με αναφορά σε δύο (2) στοιχεία του κειμένου.
Μονάδες 10
Ο πληροφοριακός/ενημερωτικός χαρακτήρας του Κειμένου Ι γίνεται αντιληπτός αφενός από τις πληροφορίες που παρέχει σχετικά με τον Αρκά και τη σταδιοδρομία του (γελοιογραφεί την ελληνική καθημερινότητα των τελευταίων 40 χρόνων… οι αντι-ήρωές του κυκλοφορούν ανάμεσά μας ήδη από το 1980, όταν ο δημιουργός τους άρχισε να δημοσιεύει κόμικς στο περιοδικό «Βαβέλ») και αφετέρου από την ενημέρωση σχετικά με την πραγματοποίηση έκθεσης αφιερωμένη στο έργο του Αρκά (η έκθεση που του αφιερώνει στους 26ους Πλόες του το Ίδρυμα Πέτρου και Μαρίκας Κυδωνιέως με τίτλο «Με αντίδοτο το ευφυές χιούμορ»).
Β3.Ποια είναι η βασική ιδέα της απάντησης που δίνει ο Θανάσης Δρίτσας στην 3η ερώτηση της δημοσιογράφου; Πώς κρίνετε τη γνώμη αυτή; Τεκμηριώστε τη θέση σας (100-120 λέξεις).
Μονάδες 15
Ο Θανάσης Δρίτσας επισημαίνει πως η μουσική αποτελώντας μια «άυλη» και «πνευματική» μορφή τέχνης, έχει τη δυνατότητα να μας επηρεάζει δραστικά σε συναισθηματικό επίπεδο, αποσπώντας μας από την υλική πραγματικότητα και φέρνοντας μας σε επαφή με το «ουράνιο, το μεταφυσικό κομμάτι μας». Πρόκειται για μια συναισθηματική κατάσταση ευεξίας, βαθιάς συγκίνησης ή πλήρους απομάκρυνσης από τα τρέχοντα ζητήματα, η οποία, αν και συνιστά βίωμα πολλών ανθρώπων, αποδίδεται δύσκολα με λέξεις. Η άποψη αυτή του ομιλητή θεωρείται, κατά τη γνώμη μου, ορθή, αφενός διότι έχω αισθανθεί κι εγώ την «παραμυθητική» αυτή λειτουργία της μουσικής και αφετέρου διότι, όπως καταγράφεται στο σχετικό παράδειγμα, μέσω της τέχνης αυτής ακόμη και ασθενείς τελικού σταδίου κατορθώνουν να βρουν νόημα στα όσα δύσκολα βιώνουν καθώς βρίσκονται αντιμέτωποι με την προοπτική του θανάτου.
ΘΕΜΑ Γ
Να διατυπώσετε το ερμηνευτικό σχόλιό σας για το Κείμενο 3, παρουσιάζοντας το κύριο, κατά τη γνώμη σας, θέμα του. Να συμπεριλάβετε στην απάντησή σας σχετικούς με το θέμα δείκτες του ποιήματος και την προσωπική σας ανταπόκριση σε αυτό (150-200 λέξεις).
Μονάδες 15
Κύριο, κατά τη γνώμη μου, θέμα του ποιήματος είναι η πολύπλευρη λειτουργία της ποιητικής τέχνης, μέσω της οποίας άλλοτε αποδίδονται τραγικές πτυχές της πραγματικότητας, άλλοτε προσωπικά βιώματα και άλλοτε εκφράζονται κοινές ανησυχίες. Το θέμα αυτό αναδεικνύεται μέσα από την προσωπική διαδρομή του ποιητικού υποκειμένου, όπως αυτό τονίζεται με τη χρήση α΄ ρηματικού προσώπου («στέλνω τις εκθέσεις μου»), και την απόπειρά του να διασώσει ως μνήμη ή ως προειδοποίηση για τις μελλοντικές κοινωνίες τα τραγικά γεγονότα του άμεσου παρελθόντος του. Το ποίημα, άλλωστε, γραμμένο στα μετεμφυλιακά χρόνια (1951) εμπεριέχει μνήμες από τα όσα φρικτά προηγήθηκαν, όπως παραστατικά αποδίδεται με μεταφορικό λόγο («επικυρώνοντας με φως / τις εκτελέσεις»). Συνάμα, βέβαια, στους στίχους του ποιητή καταγράφεται και η προσωπική του θλίψη («θυμίζει πικραμύγδαλο»), όπως και η νοσταλγία του για τη μητρική παρουσία («λείπει ένα μεσημέρι με τα χέρια της μητέρας»), καθώς και για την παιδική του αθωότητα («έσταζε απ’ το παιδικό κουτάλι»). Περνώντας, πάντως, το ποιητικό υποκείμενο από το ατομικό στο συλλογικό βίωμα, τονίζει την προσπάθειά του να ανιχνεύσει την ελπίδα («το κρυφοκοίταγμα του φεγγαριού»), μα και την απροθυμία του να δώσει στο έργο του αμιγώς ατομικό χαρακτήρα («δεν έγραψα ποτέ / στίχους τελεσίδικους»), γι’ αυτό, όπως τονίζεται με σχήμα προσωποποίησης, οι στίχοι «εγκαταλείπουν ένας-ένας τα χαρτιά» του και εκφράζουν ελεύθερα τις κοινές αγωνίες των συνανθρώπων του.
Προσωπικά θεωρώ πως η ποίηση συνιστά διαχρονικά ένα κοινό κώδικα επικοινωνίας, εφόσον φανερώνει τόσο τις κοινές ανησυχίες και προσδοκίες του ανθρώπινου βίου, όσο και τις κάποτε μύχιες εκείνες αγωνίες και αναζητήσεις, τις οποίες, αν και θεωρούσαμε μόνο δικές μας, με έκπληξη τις εντοπίζουμε στους στίχους κάποιου άλλου.
ΘΕΜΑ Δ
Σε μια έκθεση γελοιογραφίας που οργανώθηκε με πρωτοβουλία του Λυκείου σας, ανέλαβες ως εκπρόσωπος της τάξης σου να εκφωνήσεις λόγο. Το θέμα που επέλεξες να παρουσιάσεις έχει τον τίτλο «Ο παιδαγωγικός ρόλος του γέλιου και η σημασία της γελοιογραφίας για την κοινωνία και τον πολιτισμό.» Η ομιλία σου, 350-400 λέξεων, απευθύνεται σε μαθητές, γονείς και εκπαιδευτικούς που ήρθαν στα εγκαίνια της έκθεσης.
Μονάδες 30
Αξιότιμοι καθηγητές και γονείς, αγαπητοί συμμαθητές
Χάρη στην αξιέπαινη πρωτοβουλία του Λυκείου μας να διοργανώσει μια έκθεση γελοιογραφίας, μας δίνεται η ευκαιρία αφενός να απολαύσουμε την ιδιαίτερη αυτή μορφή τέχνης και αφετέρου να διερευνήσουμε τη σημαντικότατη προσφορά του χιούμορ στη ζωή μας. Στο πλαίσιο της δικής μου ομιλίας θα ήθελα ειδικότερα να αναφερθώ στον παιδαγωγικό ρόλο του γέλιου, καθώς και στη σημασία της γελοιογραφίας για την κοινωνία, αλλά και τον πολιτισμό.
Όπως γνωρίζουν ήδη οι καθηγητές μας κι όπως είχαμε κι εμείς την ευκαιρία να αντιληφθούμε, το γέλιο διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο για τη διαμόρφωση και εδραίωση ενός θετικού παιδαγωγικού περιβάλλοντος στην τάξη, εφόσον δημιουργεί σχέσεις οικειότητας. Η παιγνιώδης και χιουμοριστική προσέγγιση, άλλωστε, των διδακτικών αντικειμένων, διασφαλίζει συχνά την πιο αποτελεσματική μετάδοση νέων γνώσεων. Οι μαθητές γίνονται χάρη στο γέλιο και το χιούμορ πιο δεκτικοί σε διδακτικά μηνύματα, που υπό άλλες συνθήκες θα έμοιαζαν λιγότερα ενδιαφέροντα, καθώς και στην αποδοχή της τόσο πολύτιμης διαδικασίας της αυτοκριτικής και κατ’ επέκταση της κριτικής. Εξοικειώνονται, δηλαδή, οι μαθητές πιο εύκολα στο να δέχονται την καλοπροαίρετη κριτική και, αντιστοίχως, μαθαίνουν και οι ίδιοι πώς να εξωτερικεύουν με ηπιότερο τρόπο τις δικές τους παρατηρήσεις, ενώ, συνάμα, προχωρούν με λιγότερο φόβο στην κριτική προσέγγιση του εαυτού τους.
Αν εξετάσουμε, μάλιστα, τη σημασία που έχουν οι γελοιογραφίες για την κοινωνία, θα εντοπίσουμε ενδιαφέρουσες παραλληλίες με την επενέργεια του γέλιου στη διδακτική πράξη. Μια κοινωνία, όπως και οι μαθητές, χρειάζονται κάποτε τη μύηση σε κρίσιμα ζητήματα κριτικής και αυτοκριτικής, η οποία επιτυγχάνεται δραστικότερα μέσω των γελοιογραφιών που τους φέρνουν αντιμέτωπους είτε με τα λάθη των πολιτικών είτε με τις δικές τους ελλείψεις και αστοχίες. Οι πολίτες μαθαίνουν σταδιακά τη βελτιωτική δράση της κριτικής, καθώς και τη σημασία του να διατηρούν συνεχή επαφή με τα πολιτικά ζητήματα της χώρας. Βρίσκουν, παράλληλα, έναν χρήσιμο τρόπο συναισθηματικής αποφόρτισης, όταν έρχονται αντιμέτωποι με κρίσιμα προβλήματα που τους προκαλούν οργή και αγανάκτηση.
Εξίσου σημαντική, βέβαια, είναι η λειτουργία των γελοιογραφιών και σε ό,τι αφορά τον πολιτισμό ενός τόπου, εφόσον μέσω αυτών καταγράφονται συχνά κι έτσι διασώζονται αντιλήψεις, ήθη, αλλά και έθιμα. Χωρίς να παραγνωρίζουμε, παράλληλα, το γεγονός πως με το να αποτυπώνουν οι γελοιογραφίες ιστορικά στιγμιότυπα, όπως και τους εκάστοτε προβληματισμούς ενός έθνους, αποκτούν με το πέρασμα των χρόνων ιστορική αξία, εφόσον μέσω αυτών χρονογραφείται η εναλλαγή των γεγονότων, αλλά και η συνακόλουθη εξέλιξη των πολιτών. Μέσω των γελοιογραφιών, συνάμα, γίνεται αντιληπτό το επίπεδο πνευματικής ανάπτυξης μιας κοινωνίας, εφόσον μπορούμε να διαπιστώσουμε αν το χιούμορ των συγκεκριμένων πολιτών είναι εκλεπτυσμένο ή αν αρέσκονται σε πιο έκδηλες ή και χυδαίες εκφάνσεις του αστείου.
Όπως αντιλαμβάνεστε, η λειτουργία του γέλιου και των γελοιογραφιών συνιστά ένα πολυδιάστατο θέμα, εφόσον ασκεί επίδραση τόσο σε προσωπικό και παιδαγωγικό επίπεδο, όσο και ευρύτερα στην κοινωνία και τον πολιτισμό ενός τόπου. Μπορούμε, δηλαδή, να αξιοποιήσουμε το γέλιο ως διδακτικό εργαλείο για τους μαθητές, αλλά και πολύ ευρύτερα ως μέσο για την ενίσχυση της κριτικής ικανότητας του συνόλου των πολιτών.
Σας ευχαριστώ θερμά για την προσοχή σας!