Νεοελληνική Γλώσσα Β΄ Λυκείου: Διαβάζουμε εφημερίδες;

Κείμενο 1: Διαβάζουμε εφημερίδες;
Η ανάγνωση εφημερίδων δεν εντάσσεται στις ευγενείς και απαιτητικές αναγνώσεις αλλά στις ταπεινές, καθημερινές ασχολίες ανθρώπων όλων των κοινωνικών τάξεων και των μορφωτικών επιπέδων. Χρησιμοποιώ, καταχρηστικά και αυθαίρετα, ενεστώτα τη στιγμή που όλοι ξέρουμε πως σήμερα η ανάγνωση εφημερίδων έχει περιοριστεί πολύ, η ηλεκτρονική δημοσιογραφία, οι διαδικτυακοί ενημερωτικοί ιστότοποι, τα μπλογκς αποτελούν τη βασική πηγή ενημέρωσης, μαζί με την τηλεόραση βέβαια, για εκατομμύρια ανθρώπους. Παρόλα αυτά, εφημερίδες υπάρχουν ακόμη, σε έντυπη και ψηφιοποιημένη (πανομοιότυπη με την έντυπη) μορφή, και σήμερα θα ήθελα να μιλήσω γι’ αυτές.
Διαβάζω εφημερίδα συστηματικά από δεκατεσσάρων χρονών. Η ανακάλυψή της συνόδευε στην ουσία την ανακάλυψη του κόσμου, της κοινωνίας και της πολιτικής σε μια πορεία προς την ενηλικίωση. Την ξεκοκάλιζα (να ένα ρήμα που χρησιμοποιείται μόνο για την ανάγνωση εφημερίδων!) διατρέχοντας τα πάντα, το πολιτικό ρεπορτάζ, τις επιφυλλίδες, τις γελοιογραφίες, το πολιτικό κους κους, τα πολιτιστικά, κυρίως θέατρο, σινεμά, βιβλίο, τα κοινωνικά, τις συνεντεύξεις. Μόνο τα οικονομικά δεν διάβαζα έως την κρίση, ώσπου κατέληξα σήμερα να διαβάζω μέχρι και τα νέα των επιχειρήσεων. Τι μου έδινε αυτή η ανάγνωση που είχε γίνει οπωσδήποτε εθισμός; Μα μια αίσθηση της ζωντανής πραγματικότητας, την αίσθηση της συμμετοχής στο πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι. Με βοηθούσε να διαμορφώσω απόψεις, ενώ μια εξίσου ισχυρή αποκάλυψη ήταν όταν διαπίστωσα ότι μία μόνο εφημερίδα δεν αρκεί διότι δίνει μια όψη της πραγματικότητας, από ορισμένη οπτική γωνία. Κυρίως η εφημερίδα με βοηθούσε να κάνω επιλογές: ποια ταινία να δω, ποιο βιβλίο να διαβάσω, σε ποια θεατρική παράσταση να πάω, κανένας δε μπορούσε να με επηρεάσει περισσότερο στις επιλογές από τις κριτικές στήλες που εμπιστευόμουν. Η ανάγνωση της εφημερίδας, για μένα και άλλους ανθρώπους της γενιάς μου, ήταν βασικός μοχλός της ανάγνωσης συνολικά, καθώς μας οδηγούσε σε άλλες αναγνώσεις.
Ποια είναι σήμερα η σχέση των νέων με τις εφημερίδες; Όταν μιλούμε στο μάθημα για το πώς μπορούν να ενημερώνονται για βιβλία οι μελλοντικοί εκπαιδευτικοί, διαπιστώνω ότι δεν γνωρίζουν καν ότι οι εφημερίδες έχουν ένθετα για το βιβλίο. Όταν μιλούμε για άλλα αναγνωστικά υλικά που χρειάζεται ένα σύγχρονο μάθημα (που δε μπορεί να εξαντλείται μόνο στο σχολικό βιβλίο) διαπιστώνω ότι δεν γνωρίζουν τη δομή μιας εφημερίδας, τα είδη των κειμένων που περιλαμβάνει. Είναι μεγάλη απώλεια για την καλλιέργεια του γραμματισμού το γεγονός ότι  ποτέ δεν μπήκαν οι εφημερίδες στο σχολείο. Μα πώς να μπουν; Αφού ήταν συνυφασμένες με την πολιτική, η κάθε μία με συγκεκριμένη πολιτική παράταξη, θα μόλυναν την υποτιθέμενη πολιτική ανεξιθρησκεία του σχολείου. Κι όμως, οι εφημερίδες είναι ένα πολύ προσιτό υλικό για να γνωρίσει ο μαθητής τι σημαίνει διαφορετική άποψη πάνω στα ίδια γεγονότα, πόση σημασία έχει η διατύπωση μιας είδησης, η επιλογή των λέξεων, το πολιτικό σύνθημα. Γίνεται κοινωνική και πολιτική αγωγή (μάθημα που υπάρχει στο σχολείο) χωρίς εφημερίδες; Ο φόβος μας για τις (πολλές και διαφορετικές) εφημερίδες στο σχολείο, αν όντως υπάρχει ακόμη, δείχνει και το επίπεδο του γραμματισμού μας: φοβόμαστε τις διαφορετικές πολιτικές, με την ευρεία έννοια, απόψεις διότι δεν είμαστε σίγουροι ότι μπορούμε να τις αντιμετωπίσουμε κριτικά, διότι δεν κατέχουμε τις στρατηγικές να τις διαπραγματευτούμε απροκατάληπτα μέσα στην τάξη. Έτσι λοιπόν, αρκούμαστε στις διαχρονικές αξίες, στους κοινούς τόπους, σε ό,τι είναι γενικά παραδεκτό και δεν προκαλεί, αφήνοντας τα πραγματικά διακυβεύματα του σήμερα να τα ανακαλύψουν τα παιδιά εκτός του σχολείου, με όποιον τρόπο μπορέσουν, αν μπορέσουν.
Ίσως τώρα πια να είναι αργά για όλα αυτά. Τώρα είναι επείγον να καλλιεργηθεί ο ψηφιακός γραμματισμός. Ωστόσο, αν ενδιαφερόμαστε να καταστήσουμε την ανάγνωση κρίσιμη, πρέπει να δοκιμάσουμε όλους τους δρόμους και η ανάγνωση των εφημερίδων, όχι μόνο δεν είναι άσχετη με τη φιλαναγνωσία, αλλά μπορεί να οδηγήσει σε αυτήν.Βενετία Αποστολίδου, Καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και Λογοτεχνικής Εκπαίδευσης στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Α.Π.Θ.

ΘΕΜΑ 1 (μονάδες 35)
1ο υποερώτημα
Σε 60-70 λέξεις να εκθέσεις τη σχέση που έχει, σύμφωνα με το Κείμενο 1, η συντάκτρια με την εφημερίδα και για ποιους λόγους.
Μονάδες 10

Η ανάγνωση εφημερίδων αποτελεί «εθισμό» για τη συντάκτρια, η οποία τις μελετά συστηματικά από τα εφηβικά της χρόνια. Μέσω αυτών, άλλωστε, ανακάλυψε σταδιακά τον κόσμο αντλώντας πληροφορίες για πλήθος θεμάτων από την πολιτική μέχρι τον πολιτισμό και την οικονομία. Της προσέφεραν, συνάμα, την αίσθηση συμμετοχής στις κοινωνικές εξελίξεις και τη βοηθούσαν να διαμορφώνει απόψεις. Τη μύησαν, εν γένει, στον κόσμο της ανάγνωσης και αντιλήφθηκε την ύπαρξη συγκεκριμένης οπτικής σε κάθε εφημερίδα.

2ο υποερώτημα
Η συντάκτρια χρησιμοποιεί συχνά ερωτήματα στο κείμενό της. Να τα εντοπίσεις και να εξηγήσεις τη λειτουργία τους στην οργάνωση του Κειμένου 1.
Μονάδες 10

Μεταξύ άλλων δύο βασικά ερωτήματα εντοπίζονται το ένα στο μέσο της δεύτερης παραγράφου και το άλλο στην αρχή της τρίτης.
Με το ερώτημα «Τι μου έδινε αυτή η ανάγνωση που είχε γίνει οπωσδήποτε εθισμός;» (2^η παράγραφος), η συντάκτρια προλαβαίνοντας την πιθανή απορία των αναγνωστών αιτιολογεί το γιατί η ίδια αφιέρωνε τόσο χρόνο στη συστηματική και διεξοδική ανάγνωση των εφημερίδων. Λειτουργεί υπ’ αυτή την έννοια το ερώτημα ως δομικό μέσο συνοχής στο εσωτερικό της παραγράφου.
Με το ερώτημα «Ποια είναι σήμερα η σχέση των νέων με τις εφημερίδες;» (3^η παράγραφος), η συντάκτρια προβαίνει στην παρουσίαση της κατάστασης που επικρατεί στη σύγχρονη εποχή, αφού έχει επισημάνει στην προηγούμενη παράγραφο πως για τους ανθρώπους της δικής της γενιάς οι εφημερίδες αποτέλεσαν το μέσο μύησης στην ανάγνωση γενικότερα. Κατ’ αυτό τον τρόπο το συγκεκριμένο ερώτημα διασφαλίζει τη συνοχή ανάμεσα στη δεύτερη και στην τρίτη παράγραφο.
Λειτουργία ερωτήσεων:
– συμβάλλουν στη συνοχή του λόγου, την ομαλή μετάβαση από το ένα θέμα στο άλλο, από παράγραφο σε παράγραφο,
– προσδίδουν αμεσότητα στον λόγο,
-υπογραμμίζουν εμφατικά το θέμα στο οποίο πρόκειται να εστιάσει, στη συνέχεια, η συντάκτρια,
-δίνουν την αίσθηση διαλόγου στο κείμενο, προσελκύοντας το ενδιαφέρον και την προσοχή του/της αναγνώστη/-τριας, καθιστώντας πιο εύληπτο το κείμενο κ.ά.

3ο υποερώτημα Ποιο ρηματικό πρόσωπο επιλέγει η συντάκτρια στη δεύτερη παράγραφο του Κειμένου 1 (μονάδες 5); Πώς συνδέεται η συγκεκριμένη επιλογή, κατά τη γνώμη σου, με την πρόθεση της συντάκτριας σε αυτό το σημείο (μονάδες 10); Μονάδες 15

Στο πλαίσιο της δεύτερης παραγράφου η συντάκτρια επιλέγει το α΄ ρηματικό πρόσωπο. Η επιλογή αυτή της επιτρέπει να προχωρήσει στην καταγραφή της προσωπικής της σχέσης με την ανάγνωση των εφημερίδων και στην καταγραφή των όσων η ίδια αποκόμισε από τη συνήθεια της συστηματικής τους μελέτης. Με την προσωπική αυτή αναφορά η συντάκτρια πιστοποιεί το άμεσο, αλλά και ευρύτερο ενδιαφέρον που έχει σχετικά με το θέμα της ανάγνωσης εφημερίδων και προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να κατανοήσει πως τα όσα ακολουθούν αποτελούν γνήσια έκφραση ανησυχίας ενός ατόμου που έχει άμεση επαφή με το θέμα αυτό. Κατ’ αυτό τον τρόπο, δηλαδή, οι ακόλουθες διαπιστώσεις για την απομάκρυνση των νέων από την ανάγνωση εφημερίδων δεν αποκτά τον χαρακτήρα διδακτισμού, αλλά το φανέρωμα εύλογης αγωνίας ενός προσώπου που γνωρίζει καλά πόσο επωφελής είναι η επαφή με τις εφημερίδες.

ΘΕΜΑ 2
Αξιοποιώντας δημιουργικά πληροφορίες από το κείμενο που σας δόθηκε να συντάξετε ένα δικό σας άρθρο στο οποίο να αναφέρεστε: α) στον ιδιαίτερο ρόλο της ενημέρωσης στη ζωή των πολιτών, και β) στο πώς οι πολίτες μπορούν να επιτύχουν την πληρέστερη ενημέρωσή τους. (Οι απόψεις που θα καταγράψετε να είναι τεκμηριωμένες.) 350-400 λέξεις
Μονάδες 30

Ο ρόλος και οι απαιτήσεις της σωστής ενημέρωσης

Η ύπαρξη έγκυρων πηγών ενημέρωσης προσφέρει ουσιαστική υπηρεσία στη ζωή των πολιτών, εφόσον είναι σε θέση να διαχειριστούν τόσο πρακτικά ζητήματα της καθημερινότητας τους όσο και να αποκτήσουν μια σαφή εικόνα της κοινωνικής πραγματικότητας. Η ύπαρξη των πηγών αυτών, ωστόσο, δεν αρκεί από μόνη της, καθώς απαιτείται συνειδητή προσπάθεια από τη μεριά των πολιτών προκειμένου να αποκτούν επαρκή ενημέρωση για τα ουσιώδη κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα.
Η δυνατότητα, ειδικότερα, που παρέχεται στους πολίτες από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης να παρακολουθούν τις εξελίξεις σε καίριους τομείς, όπως είναι εκείνοι της οικονομίας και της πολιτικής, είναι κρίσιμης σημασίας, μιας και τους επιτρέπει να διαμορφώνουν προσωπική άποψη για την τρέχουσα κατάσταση στη χώρα. Μπορούν, έτσι, να αξιολογούν τους επιμέρους πολιτικούς χειρισμούς και την κρατική ανταπόκριση στις διεθνείς συγκυρίες. Μέσω αυτής της διαδικασίας, μάλιστα, θα έχουν ακολούθως τη δυνατότητα να επιλέξουν τον κομματικό εκείνο σχηματισμό που, κατά τη γνώμη τους, θα είναι ο πιο κατάλληλος να αντεπεξέλθει στις τρέχουσες ανάγκες της χώρας.
Βασική έκφανση, άλλωστε, των δημοκρατικών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων των πολιτών συνιστά η ψήφος τους στις εκλογές. Προκειμένου, επομένως, οι πολίτες να λαμβάνουν με σύνεση τη σχετική απόφαση χρειάζονται έγκυρη ενημέρωση και εμπεριστατωμένες αναλύσεις των πολιτικών και οικονομικών εξελίξεων. Παραλλήλως, βέβαια, οι πολίτες μπορούν με τη συνδρομή των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης να συμμετέχουν ενεργότερα στα κοινά με την αντίδραση ή τη στήριξή τους στις πολιτικές εκείνες αποφάσεις που ζημιώνουν ή ωφελούν το κοινωνικό σύνολο.
Η διαδικασία, ωστόσο, της ενημέρωσης απαιτεί χρόνο και θέληση από τη μεριά των πολιτών, εφόσον χρειάζεται να μελετούν τις σχετικές αναλύσεις στον έντυπο ή διαδικτυακό Τύπο, αλλά και να παρακολουθούν τις ενημερωτικές εκπομπές των τηλεοπτικών σταθμών. Έτι περαιτέρω απαιτεί επίγνωση του γεγονότος πως η πλειονότητα των Μέσων Ενημέρωσης έχει κομματική ταυτότητα και καταφεύγει συχνά σε τεχνικές χειραγώγησης των πολιτών. Οφείλει, υπ’ αυτή την έννοια, κάθε πολίτης να είναι σε θέση να αναγνωρίζει τις τεχνικές αυτές και να αποκομίζει μόνο την ουσία των ειδήσεων, χωρίς να επηρεάζεται από το πώς αυτές παρουσιάζονται.
Ιδιαιτέρως βοηθητική στην προσπάθειά του αυτή είναι η επαφή με ποικίλες πηγές ενημέρωσης και η αποφυγή της μονόπλευρης θέασης των πραγμάτων. Καλείται, δηλαδή, ο πολίτης να μελετά εφημερίδες διαφορετικών κομματικών ταυτοτήτων προκειμένου να εντοπίζει τους επιμέρους τρόπους ερμηνείας των εσωτερικών και διεθνών εξελίξεων. Με τον τρόπο αυτό ωφελείται διπλά, εφόσον αφενός αντλεί τις βασικές και κοινά αποδεκτές πτυχές κάθε είδησης και αφετέρου συνειδητοποιεί τους ποικίλους τρόπους «ανάγνωσης» και ερμηνείας του ίδιου ακριβώς γεγονότος. Οδηγείται, έτσι, σε μια μαθητεία αποδέσμευσης από τον κομματικό δογματισμό και αποκτά μια ευρύτερη και καθαρότερη οπτική απέναντι στα πολιτικά θέματα.
Γίνεται, λοιπόν, αντιληπτό πως η ενημέρωση διαδραματίζει μεν έναν απολύτως καθοριστικό ρόλο στη ζωή των πολιτών, απαιτεί όμως ιδιαίτερη προσοχή από τη δική τους μεριά, καθώς δεν είναι αντικειμενική και απροκατάληπτη. Εναπόκειται, ως εκ τούτου, στους ίδιους τους πολίτες η ευθύνη της προσωπικής τους ενημέρωσης με τη συστηματική άντληση πληροφοριών από ποικίλες πηγές.

Κείμενο 2: Ένα παιδί μετράει τ’ άστρα
Το κείμενο είναι απόσπασμα από το μυθιστόρημα του Μενέλαου Λουντέμη «Ένα παιδί μετράει τ’ άστρα», εκδόσεις Δίφρος, 1956.

—Μπρε! κάνει ο γέρος σα βρεθήκανε στο φως. Αμ, εσύ είσαι παλικαράκι. Πώς είπες πως σε λένε;
—Μέλιο…
—Να όνομα! Να το χαίρεσαι, φως μου. Εγώ είμαι ο μπάρμπας σου ο Ανέστης. Από δω είναι η θεια σου η Αρετή. Κάτσε. Εδώ, εδώ, στο σοφρά. Έτσι. Ωχ! Έτσι ντροπιάρης είσαι; Αμ, θα πεθάνεις της πείνας! […] Για το Γυμνάσιο δεν ήρτες; Το κατάλαβα. Είδες που σ’ το ’λεγα, γριά;… Λοιπόν;
—Θα δώσω εξετάσεις…, είπε το παιδί. Όλο το καλοκαίρι δούλευα, και το χειμώνα… Και τώρα ήρτα για τις εξετάσεις. Έβαλα στην άκρη λίγα για τα βιβλία μου, και για το νοίκι, θα τρώω λίγο, μια φορά τη μέρα.
—Πολύ ακριβά, μικρό μου, τ’ αγοράζεις τα γράμματα. Και τι έχεις σκοπό να τα κάνεις;
Ο Μέλιος εδώ τα ’χασε. Τι να τα κάνει; Ρωτάς; Να…Τα ήθελε! Δεν μπορούσε να κάνει χωρίς αυτά. Να, τα λαχταρούσε, έτσι… σαν το ψωμί, πώς το λένε;
—Τα θέλω… για… να διαβάζω βιβλία, είπε μόνο.
—Ε, καλά, έμαθες να διαβάζεις. Ύστερα! Τι κέρδος θα έχεις;
—Θέλω να φύγω απ’ τα γελάδια. Να μπορώ να φορώ παστρικά ρούχα. Να γράφω και
γράμματα, στρογγυλά σαν του δασκάλου. Και να μπορώ να μιλώ καλά. Να μη με περιγελάνε… Ύστερα θέλω να μάθω και κάτι μυστικά που έχουνε τα βιβλία, για να μπορώ να τα λέω και στους άλλους.
—Γι’ αυτό μοναχά τα θέλεις;
—Λένε πως… άμα δεν ξέρεις γράμματα, είσαι στραβός.
—Ε, εσύ είσαι;
—Δεν ξέρω. Μπορεί και να είμαι…
—Δεν τα βλέπεις όλα όσα είναι μπροστά σου;
—Τα βλέπω. Μα μπορεί να είναι κι άλλα και να μην τα βλέπω. Και να τα δω μεθαύριο, που θα μάθω γράμματα.

ΘΕΜΑ 3
Να εντοπίσετε στο πλαίσιο του Κειμένου 2 δύο διαφορετικά σχήματα λόγου και να εξηγήσετε πώς υπηρετούν το νόημα του κειμένου.
Μονάδες 20

«Να, τα λαχταρούσε, έτσι… σαν το ψωμί, πώς το λένε;» Με τη χρήση της παρομοίωσης «σαν το ψωμί» αναδεικνύεται εμφατικά η εσωτερική ανάγκη του νεαρού ήρωα να μορφωθεί, καθώς για εκείνον τα γράμματα είναι τόσο απαραίτητα όσο η τροφή για την επιβίωση ενός ατόμου.

«Λένε πως… άμα δεν ξέρεις γράμματα, είσαι στραβός» Με τη μεταφορική χρήση της λέξης «στραβός» γίνεται αντιληπτή η πεποίθηση των ανθρώπων πως η απουσία μόρφωσης παρεμποδίζει το άτομο από το να κατανοήσει πλήρως την πραγματικότητα. Με το να μην έχει καλλιεργηθεί το πνεύμα ενός ανθρώπου μειώνεται η δυνατότητά του να αντιλαμβάνεται τις ποικίλες πτυχές του βίου του σε όλη τους την έκταση, εφόσον δεν έχει εξασκηθεί η κριτική του αντίληψη.

ΘΕΜΑ 4
Ποιες στάσεις απέναντι στη μόρφωση αναδεικνύονται μέσα από τον διάλογο του γερο-Ανέστη με τον Μέλιο; Ποιες σκέψεις ή/και συναισθήματα σού δημιουργούν; Να αναπτύξεις την απάντησή σου σε 100 -150 λέξεις, τεκμηριώνοντάς την με συγκεκριμένες αναφορές στο Κείμενο 2.
Μονάδες 15

Στο πλαίσιο του συγκεκριμένου κειμένου προσεγγίζεται το ζήτημα της μόρφωσης από δύο εντελώς διαφορετικές οπτικές. Ο γερο-Ανέστης εκπλήσσεται από τις θυσίες που είναι έτοιμος να κάνει ο Μέλιος προκειμένου να μορφωθεί, διότι -πιθανώς- ο ίδιος δεν θεωρεί πως η ενασχόληση με τα «γράμματα» μπορεί να προσφέρει κάτι το απτό και ουσιώδες («Πολύ ακριβά, μικρό μου, τ’ αγοράζεις τα γράμματα. Και τι έχεις σκοπό να τα κάνεις;»). Ο Μέλιος από την άλλη αιφνιδιάζεται από την κυνική στάση του συνομιλητή του απέναντι στην αξία των «γραμμάτων», καθώς για τον ίδιο αποτελούν εσωτερική και επιτακτική ανάγκη («Να, τα λαχταρούσε, έτσι… σαν το ψωμί, πώς το λένε;»). Ο γερο-Ανέστης, άλλωστε, αδυνατεί να αναγνωρίσει το πώς η μόρφωση θα μπορούσε να ωφελήσει το άτομο πέρα από την πρακτική πτυχή της απλής ανάγνωσης, γι’ αυτό και δεν τη θεωρεί σημαντική («Ύστερα! Τι κέρδος θα έχεις;»). Ο Μέλιος, ωστόσο, θεωρεί πως η μόρφωση θα αποτελέσει αναγκαίο εφόδιο τόσο για την κοινωνική του ανέλιξη όσο και για τη δυνατότητά του να κατανοήσει καλύτερα τον κόσμο γύρω του («Θέλω να φύγω απ’ τα γελάδια», «Μα μπορεί να είναι κι άλλα και να μην τα βλέπω»). Κατά την άποψή μου, πάντως, η στάση του Μέλιου ανταποκρίνεται καλύτερα στην πραγματική σημασία και αξία της μόρφωσης.