Ψηφιακός ανθρωπισμός
Γλώσσα και Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου
Κριτήριο Αξιολόγησης
–
Ψηφιακός ανθρωπισμός
Η ελληνική μυθολογία με τον μύθο του Προμηθέα και της Πανδώρας1 μάς διδάσκει ότι η τεχνολογία δεν είναι ποτέ απαλλαγμένη από δυσμενείς συνέπειες. Μέχρι και σήμερα η φωτιά στοιχίζει τακτικά ανθρώπινες ζωές. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι βρισκόμαστε στο μέσον μιας βαθιάς κοινωνικής μεταμόρφωσης, με την επιστήμη των υπολογιστών να αποτελεί τον βασικό παράγοντα αλλαγής. Η ικανότητα αυτοματοποίησης των ανθρώπινων γνωστικών δραστηριοτήτων είναι μια επαναστατική πτυχή της πληροφορικής. Για πολλές εργασίες, οι μηχανές ξεπερνούν σε ταχύτητα, σε ακρίβεια, αλλά ακόμα και σε αφαιρετική ανάλυση2, αυτό που οι άνθρωποι μπορούν να επιτύχουν.
Ενώ η ψηφιοποίηση των πάντων ανοίγει άνευ προηγουμένου ευκαιρίες, δημιουργεί επίσης σοβαρές ανησυχίες. Χαρακτηριστικά, ο εφευρέτης του Παγκόσμιου Ιστού Τιμ Μπέρνερς-Λι το εξέφρασε με τη θλιβερή δήλωσή του: «Το Σύστημα αποτυγχάνει». Οι απειλές εναντίον της ιδιωτικότητας και της ελευθερίας του λόγου, η άνοδος ακραίων απόψεων και ψευδών ειδήσεων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η απώλεια της ιδιωτικής ζωής και η εξάπλωση της ψηφιακής επιτήρησης είναι μερικά μόνο ενδεικτικά παραδείγματα. Η συν-εξέλιξη τεχνολογίας και ανθρωπότητας, μέσα σε έναν καταιγισμό δεδομένων, αλγορίθμων3 και υπολογιστικής ισχύος, διαταράσσει τον ίδιο τον ιστό της κοινωνίας επηρεάζοντας ανθρώπινες αλληλεπιδράσεις, κοινωνικούς θεσμούς, οικονομίες και πολιτικές δομές.
Ας δούμε ένα απλό παράδειγμα από τον χώρο της μηχανικής μετάφρασης. Αν ζητήσουμε από τη μηχανή αυτόματης μετάφρασης Google Translate να μας μεταφράσει την αγγλική πρόταση «The doctor asked the nurse to take a blood sample» στα ελληνικά, θα πάρουμε: «Ο γιατρός ζήτησε από τη νοσοκόμα να πάρει δείγμα αίματος». Παρατηρήστε μια σημαντική λεπτομέρεια: ο αλγόριθμος υπέθεσε ότι η φράση αναφέρεται σε άνδρα γιατρό και γυναίκα νοσηλεύτρια. Αυτό οφείλεται στη διαρκή εκπαίδευση του αλγορίθμου με ζευγάρια κειμένων (ελληνικά – αγγλικά), όπου οι γιατροί είναι άνδρες και οι νοσοκόμες γυναίκες. Το πρόβλημα φαινομενικά μπορεί να μοιάζει αθώο. Όμως, αν οι προκαταλήψεις επικρατούν σε συστήματα αυτοματοποιημένης μετάφρασης, δημιουργείται η εύλογη ανησυχία ότι ανάλογες προκαταλήψεις μπορεί να υπάρχουν σε αυτόνομα οχήματα, αυτοματοποιημένα μοντέλα που χρησιμοποιούνται στην απονομή δικαιοσύνης και άλλες κρίσιμες εφαρμογές.
Το παράδειγμα της μετάφρασης αναδεικνύει το εξής: Όπως όλες οι τεχνολογίες, οι ψηφιακές τεχνολογίες δεν είναι αποτέλεσμα παρθενογένεσης. Διαμορφώνονται από έμμεσες και άμεσες επιλογές, και συνεπώς ενσωματώνουν ένα σύνολο αξιών, κανόνων, οικονομικών συμφερόντων και υποθέσεων σχετικά με τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Σήμερα, πολλές από αυτές τις επιλογές παραμένουν κρυμμένες σε λογισμικό που υλοποιεί αόρατους αλγορίθμους, χωρίς έλεγχο τρίτων και λογοδοσία.
Αυτές οι πρακτικές δεν πρέπει να επικρατήσουν. Οφείλουμε να διαμορφώσουμε την τεχνολογία σύμφωνα με ανθρώπινες αξίες και ανάγκες, αντί να επιτρέπουμε στις τεχνολογίες να διαμορφώνουν τον άνθρωπο. Για τον σκοπό αυτό πρέπει να επιστρατεύσουμε κριτική σκέψη και διεπιστημονικότητα. Το καθήκον μας δεν είναι μόνο να περιορίσουμε τα μειονεκτήματα των τεχνολογιών, αλλά και να ενθαρρύνουμε όποια καινοτομία επικεντρώνεται στον άνθρωπο.
Τι μπορούμε, όμως, να κάνουμε; Αποτελεσματικοί κανονισμοί, κανόνες δεοντολογίας και νόμοι που εξασφαλίζουν δικαιοσύνη, ισότητα, λογοδοσία και διαφάνεια για συστήματα λογισμικού είναι σίγουρα ένα πρώτο βήμα. Αποφάσεις που έχουν τη δυνατότητα να επηρεάσουν ατομικά ή συλλογικά ανθρώπινα δικαιώματα πρέπει να συνεχίσουν να λαμβάνονται από ανθρώπους.
Απαιτείται στα πανεπιστήμιά μας ένα όραμα για νέα προγράμματα σπουδών που να συγκεράζουν την πληροφορική με γνώσεις και αξίες από ανθρωπιστικές και κοινωνικές σπουδές. Η Φινλανδία και η Κίνα ήδη ενσωματώνουν σπουδές τεχνητής νοημοσύνης στο σχολείο. Η Ελλάδα, με το εξαιρετικό επιστημονικό προσωπικό και την πλούσια γραμματεία που διαθέτει, θα μπορούσε να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στις εξελίξεις.1. Πανδώρα: οι θεοί της έδωσαν ως γαμήλιο δώρο ένα πιθάρι («το κουτί της Πανδώρας»), το οποίο περιείχε όλα τα δεινά και το οποίο άνοιξε, παρά την αντίθετη διαταγή του Δία. Συνέπεια της ενέργειάς της ήταν να ξεχυθούν τα δεινά αυτά στον κόσμο.
2. αφαιρετική ανάλυση: εδώ, η ανάλυση δεδομένων και ο συνδυασμός τους.
3. αλγόριθμος: σύνολο κανόνων που εφαρμόζονται για την επίλυση ενός προβλήματος.
Άρθρο των Χ. Τσίγκανου και Δ. Σπινέλλη, εφημερίδα Καθημερινή, 25/8/2019
Ο κ. Χρήστος Τσίγκανος είναι ερευνητής στο Πολυτεχνείο της Βιέννης.
Ο κ. Διομήδης Δ. Σπινέλλης είναι πρόεδρος του Τμήματος Διοικητικής Επιστήμης και Τεχνολογίας του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Κείμενο 2: Ορισμοί της ευτυχίας
Απ’ όλους τους ορισμούς της ευτυχίας
αρχικά της ατομικής, έπειτα κυρίως της συλλογικής
δοκίμασα διαδοχικά δυο τρεις
που μου είχαν φανεί πιο δίκαιοι, πιο σωστοί
μα δεν κατάφερα τίποτα το σπουδαίο
άλλοτε μου έφταιγε η δογματική τους ακαμψία
άλλοτε έβρισκα να φταίω εγώ ο ίδιος.
Ανασκοπώντας συμβάντα δικά μου και των άλλων
στο τέλος έφτιαξα τον προσωπικό μου ορισμό
που δεν παρουσιάζει καμιά πρωτοτυπία
μονάχα μια μικρή αλλαγή
στην ιεράρχηση των «πρέπει»
ωστόσο δεν τον λέω ανέμελα εδώ κι εκεί
όχι επειδή τα θέλω όλα δικά μου
αλλά για να μην παρασύρω κάποιον
πάει να τον εφαρμόσει, πέσει στο κενό
και ύστερα τα βάλει αποκλειστικά μαζί μου.
Τίτος Πατρίκιος, Ο δρόμος και πάλι, Κίχλη, 2020
ΘΕΜΑ Α
Να αποδώσετε συνοπτικά (70-80 λέξεις) τις προτάσεις των συγγραφέων προκειμένου να διασφαλιστεί πως το επερχόμενο τεχνολογικό μέλλον θα έχει ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα.
Μονάδες 15
Η διαμόρφωση της τεχνολογίας σύμφωνα με τις ανθρώπινες αξίες, αξιοποιώντας για το σκοπό αυτό τη διεπιστημονικότητα, συνιστά κατά τους συγγραφείς αναγκαίο βήμα για τον ανθρωποκεντρικό της προσανατολισμό. Προκειμένου, άλλωστε, να μη διαμορφώνουν οι τεχνολογίες τον άνθρωπο και τη ζωή του, χρειάζεται ενίσχυση όσων καινοτομιών επικεντρώνονται σε αυτόν, αλλά και διασφάλιση ενός αυστηρού νομικού πλαισίου σε ό,τι αφορά τη δημιουργία συστημάτων λογισμικού. Σημαντική κρίνεται, συνάμα, η σύζευξη της πληροφορικής με γνώσεις των ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών, για τη επίτευξη του ζητούμενου στόχου.
ΘΕΜΑ Β
Β1. Να παρουσιάσετε πώς οργανώνεται το επιχείρημα της 2ης παραγράφου του Κειμένου 1 (ισχυρισμός, τεκμηρίωση ισχυρισμού) και να δηλώσετε κατά πόσο το θεωρείτε πειστικό, αιτιολογώντας την άποψή σας.
Μονάδες 15
Οι συντάκτες του κειμένου ισχυρίζονται πως η εδραίωση της «ψηφιοποίησης», αν και έχει οφέλη, προκαλεί συνάμα σημαντικές ανησυχίες. Ενισχύουν, μάλιστα, τον ισχυρισμό αυτό με μια δήλωση του εφευρέτη του Παγκόσμιου Ιστού, ο οποίος τόνιζε πως το «Σύστημα» αποτυγχάνει. Η τεκμηρίωση του ισχυρισμού τους γίνεται με μια σειρά παραδειγμάτων -δοσμένα με χρήση ασύνδετου κυρίως σχήματος-, αλλά και με μια γενικότερη διαπίστωση, πως η παράλληλη εξέλιξη της τεχνολογίας με την ανθρωπότητα ασκεί αρνητική επίδραση στις διαπροσωπικές σχέσεις των ανθρώπων, στους κοινωνικούς θεσμούς, όπως και στις δομές της οικονομίας και της πολιτικής.
Το επιχείρημά τους είναι πειστικό, καθώς τα παραδείγματα αρνητικών επιδράσεων του διαδικτύου που αξιοποιούν είναι αυξημένης σημαντικότητας και αναδεικνύουν με επάρκεια την κρισιμότητα του προβλήματος. Η απώλεια της ιδιωτικότητας, η υπονόμευση της ελευθερίας του λόγου, η ενίσχυση των ακραίων απόψεων, όπως και των ψευδών ειδήσεων, με την παράλληλη ενίσχυση της ψηφιακής επιτήρησης συνθέτουν μια ιδιαιτέρως αρνητική, αλλά αντικειμενική εικόνα της κατάστασης που διαμορφώνεται στις μέρες μας.
Β2. Να εξηγήσετε: α) πώς επιτυγχάνεται η συνοχή μεταξύ της 3ης, 4ης, 5ης και 6ης παραγράφου του Κειμένου 1, και β) πώς συνδέεται το παράδειγμα της 3ης παραγράφου με τις ανησυχίες που εκφράζει στην παράγραφο αυτή ο συγγραφέας, σχολιάζοντας, συνάμα, ποια είναι η αποδεικτική του αξία, κατά τη γνώμη σας.
Μονάδες 15
α) Η 4η παράγραφος συνδέεται με την 3η με την επανάληψη της φράσης «Το παράδειγμα της μετάφρασης».
Η 5η παράγραφος συνδέεται με την 4η με το μέσο της αναφοράς, όπως αυτό διαφαίνεται στη φράση «Αυτές οι πρακτικές», η οποία αναφέρεται στις «επιλογές» που αποτελούν νοηματικό αντικείμενο της 4ης παραγράφου.
Η 6η παράγραφος συνδέεται με την 5η μέσω ενός ερωτήματος «Τι μπορούμε, όμως, να κάνουμε;», το οποίο δηλώνει την πρόθεση να εξεταστούν τρόποι επίτευξης στόχων που έχουν αναφερθεί στο κλείσιμο της 5ης παραγράφου.
β) Το παράδειγμα της μετάφρασης, μέσω του οποίου γίνεται αντιληπτό το πέρασμα μιας ανθρώπινης προκατάληψης σ’ ένα αυτοματοποιημένο σύστημα, λόγω της «εκπαίδευσης» του σχετικού αλγορίθμου μέσα από διαδικτυακά κείμενα, προκαλεί την ανησυχία πως ανάλογες προκαταλήψεις ενδέχεται να περάσουν και σε άλλα αυτόνομα και αυτοματοποιημένα μοντέλα και εφαρμογές, με κάποιον αντίστοιχο τρόπο. Αν και, όπως το επισημαίνουν οι συγγραφείς, το παράδειγμα αυτό μοιάζει σχετικά «αθώο», το ζήτημα, και κατ’ επέκταση η αποδεικτική αξία του σχετικού παραδείγματος, έγκειται στο γεγονός πως οι αλγόριθμοι «μαθαίνουν» και «ενσωματώνουν» υπάρχουσες αντιλήψεις -και προκαταλήψεις- των ανθρώπων, οπότε είναι πιθανό να υπάρξουν αντίστοιχες αρνητικές εκφάνσεις και σε εφαρμογές ή αυτοματοποιημένα μοντέλα που θα αξιοποιούνται σε πιο ουσιώδεις διαδικασίες.
Β3. Να εξηγήσετε πώς συνδέεται ο τίτλος του Κειμένου 1 με το περιεχόμενό του και να δώσετε στο κείμενο έναν δικό σας -μεταφορικό- τίτλο που να συνδέεται νοηματικά κατά τον ίδιο τρόπο με το κείμενο αυτό.
Μονάδες 10
Ο τίτλος του κειμένου συνδέεται με το τμήμα εκείνο του κειμένου στο οποίο οι συγγραφείς παρουσιάζουν την πρότασή τους σχετικά με το πώς θα αποσοβηθεί ο κίνδυνος παρείσφρησης στις διάφορες ψηφιακές τεχνολογίες επιζήμιων ανθρώπινων προκαταλήψεων. Ο «ψηφιακός ανθρωπισμός» υπ’ αυτή την έννοια αναφέρεται στην ανάγκη να διαμορφωθούν οι τεχνολογίες αυτές με βάση τις ανθρώπινες αξίες, ώστε να υπηρετούν πιο αποτελεσματικά και πιο ουσιαστικά τους ανθρώπους.
Μεταφορικός τίτλος: «Ο εξανθρωπισμός των ψηφιακών τεχνολογιών»
ΘΕΜΑ Γ
Ποιο είναι, κατά τη γνώμη σας, το κύριο θέμα του ποιήματος (Κείμενο 2) και ποια είναι η άποψή σας για το θέμα αυτό. Να τεκμηριώσετε την ερμηνευτική σας πρόταση με τρεις κειμενικούς δείκτες. (150-200 λέξεις)
Μονάδες 15
Κύριο, κατά τη γνώμη μου, θέμα του κειμένου είναι η αδυναμία διαμόρφωσης ενός καθολικού ορισμού της ευτυχίας, καθώς αυτή γίνεται αντιληπτή με διαφορετικό τρόπο από κάθε άτομο. Το θέμα αυτό αναδεικνύεται μέσα από την πορεία που ακολουθεί το ποιητικό υποκείμενο στην προσπάθειά του να αναγνωρίσει ποιος από τους ποικίλους ορισμούς της ευτυχίας -αφενός της ατομικής κι αφετέρου της συλλογικής- είναι ο κατάλληλος («δοκίμασα διαδοχικά δυο τρεις»). Οι διάφορες απόπειρές του δεν αποδίδουν κάποιο ουσιαστικό αποτέλεσμα, καθώς, όπως τονίζεται μέσω σχήματος επαναφοράς «άλλοτε» οι επιμέρους ορισμοί του φαίνονται δογματικά άκαμπτοι και «άλλοτε» νιώθει πως φταίει ο ίδιος για το ατελέσφορο της προσπάθειας. Το ποιητικό υποκείμενο οδηγείται τελικά στο να δημιουργήσει έναν δικό του προσωπικό ορισμό, τον οποίο όμως δεν κοινοποιεί «ανέμελα εδώ κι εκεί». Τηρεί, δηλαδή, μια στάση σύνεσης, διότι, όπως εξηγεί με σχήμα άρσης και θέσης, δεν είναι πως επιθυμεί να τον κρατήσει για τον εαυτό του («όχι επειδή τα θέλω όλα δικά μου»), αλλά γιατί κατανοεί πως υπάρχει το ενδεχόμενο ο δικός του ορισμός της ευτυχίας να μην ταιριάζει καθόλου σε κάποιον άλλον, όπως αυτό τονίζεται με τη χρήση μεταφοράς: «πάει να τον εφαρμόσει, πέσει στο κενό».
Προσωπικά θεωρώ πως το ποιητικό υποκείμενο επισημαίνει ορθά το πολυποίκιλο των ορισμών της ευτυχίας, μιας και κάθε άνθρωπος -όπως και κάθε κοινωνία- ιεραρχεί διαφορετικά τα πρέπει και τις προσδοκίες. Εύλογα, οπότε, η ευτυχία προσδιορίζεται και εννοείται με διαφορετικό τρόπο από κάθε άτομο.
ΘΕΜΑ Δ
Αφού διαβάσετε προσεκτικά το Κείμενο 1, ακολούθως να συντάξετε ένα σύντομο άρθρο (350-400 λέξεις) για το προσωπικό σας ιστολόγιο, στο οποίο:
α) Θα καταγράψετε αρνητικές πτυχές της επικράτησης του διαδικτύου στην επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων, όπως και της δραστικής εξέλιξης της τεχνολογίας.
β) Θα αναφερθείτε ειδικότερα σε κάποια από τις αρνητικές αυτές πτυχές που προκαλεί ιδιαίτερη ανησυχία σε εσάς προσωπικά και θα εξηγήσετε τους λόγους της ανησυχίας αυτής.
Μονάδες 30
Αρνητικές όψεις του διαδικτύου και της τεχνολογίας
Πρόλογος (παρουσίαση θέματος)
Η συνεχής εξέλιξη της τεχνολογίας, όπως και η επικράτηση του διαδικτύου στην εργασιακή και διαπροσωπική μας καθημερινότητα, σηματοδοτούν το πέρασμα σε μια προνομιακή περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας. Τα πολλαπλά οφέλη, ωστόσο, των τεχνολογικών επιτευγμάτων δεν θα πρέπει να μας αποτρέπουν από το να διερευνούμε και να επισημαίνουμε τις αρνητικές όψεις της τεχνολογίας και του διαδικτύου. [55 λέξεις]
Κύριο μέρος: 1ο ζητούμενο
Ο διαδικτυακός κόσμος, για παράδειγμα, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, της ελεύθερης διακίνησης ιδεών, πληροφοριών και απόψεων, αν και θεωρήθηκε στα πρώτα του στάδια ως απαρχή μιας νέας εποχής για την παγκόσμια δημοκρατία, μοιάζει, όλο και περισσότερο, να έχει αντίθετη από την προσδοκώμενη λειτουργία. Πλάι στις ορθά τεκμηριωμένες και επωφελείς ιδέες, κυκλοφορούν και διαδίδονται ανυπόστατες «θεωρίες συνωμοσίας», ρατσιστικές απόψεις και ψευδείς πληροφορίες. Καταλήγει, έτσι, το διαδίκτυο να λειτουργεί, σε πολλές περιπτώσεις, ως μέσο παραπληροφόρησης και πόλωσης της κοινής γνώμης, αφού μέσω αυτού διαδίδονται με καταιγιστικούς ρυθμούς κατασκευασμένες ειδήσεις και μηνύματα διχαστικού λόγου. [91 λέξεις]
Από την άλλη, η διαρκής εξέλιξη της τεχνολογίας, αν και βελτιώνει την καθημερινότητα των πολιτών, οδηγεί τον εργασιακό χάρτη σε σημαντικές αλλαγές μέσω της αυτοματοποίησης. Η δυνατότητα, δηλαδή, των μηχανών να επιτελούν με ακρίβεια και ταχύτητα ποικίλες εργασίες, καθιστά εφικτή την αξιοποίησή τους σε παραγωγικούς ή άλλους τομείς, με άμεσο αποτέλεσμα τη σημαντική αύξηση του αριθμού των ανέργων. Η προοπτική αυτή, όπως είναι λογικό, είναι πιθανό να έχει μελλοντικά εξαιρετικά δυσμενείς συνέπειες στη συνοχή του κοινωνικού συνόλου, εφόσον μέρος των πολιτών θα αποκομίζει οικονομικά οφέλη από την ίδια αυτή διαδικασία που θα στερεί από άλλους το δικαίωμα στην εργασία. [98 λέξεις]
2ο ζητούμενο
Από τις αρνητικές πτυχές, πάντως, του διαδικτύου ειδικότερα και της τεχνολογίας ευρύτερα, ιδιαίτερα ανησυχητικό, κατά τη δική μου κρίση, είναι το φαινόμενο της αξιοποίησης του διαδικτύου ως μέσου χειραγώγησης της κοινής γνώμης σε ό,τι αφορά τις πολιτικές επιλογές. Η επίγνωση πως σημαντικό μέρος των πολιτών δεν έχει επαρκή χρόνο για εμβριθή μελέτη των γεγονότων της επικαιρότητας και της κοινωνικοοικονομικής κατάστασης της χώρας, επιτρέπει σε ομάδες κομματικών συμφερόντων να εκμεταλλεύονται την ελλιπή αυτή ενημέρωση, για να τους επηρεάζουν μέσω συστηματικών παρερμηνειών των επιμέρους εξελίξεων. Πρόκειται για μια διαδικασία που υπονομεύει τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος, καθώς ωθεί σκόπιμα τους πολίτες στην εξαγωγή ή υιοθέτηση λανθασμένων συμπερασμάτων. [105 λέξεις]
Επίλογος (ανακεφαλαίωση ή συμπεράσματα)
Όπως γίνεται αντιληπτό, η δυναμική της τεχνολογίας και του διαδικτύου, αν και λειτουργεί σε πολλούς τομείς θετικά, δεν παύει να συνιστά γενεσιουργό αίτιο ιδιαιτέρως αρνητικών επιπτώσεων. Κυρίαρχα, η εκμετάλλευση της μεγάλης διάδοσης του διαδικτύου προσφέρει τη δυνατότητα παραπληροφόρησης και χειραγώγησης των πολιτών με πολλαπλώς επιζήμια αποτελέσματα.