Γλώσσα και Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου: Παράδοση

Κείμενο 1
Βρισκόμαστε σ’ ένα σταυροδρόμι· δεν ήμασταν ποτέ απομονωμένοι· μείναμε πάντα ανοιχτοί σ’ όλα τα ρεύματα − Ανατολή και Δύση· και τ’ αφομοιώναμε θαυμάσια τις ώρες που λειτουργούσαμε σαν εύρωστος οργανισμός. […] Συνταραζόμαστε κι εμείς, δικαιολογημένα ή αδικαιολόγητα, από διαδοχικές κρίσεις, αποκαλυπτικές εφευρέσεις και φόβους, που δεν αφήνουν τον ανθρώπινο νου να ηρεμήσει − σαν την καλαμιά στον κάμπο. Μπροστά σ’ αυτά, τι μας μένει για να βαστάξουμε αν απαρνηθούμε τον εαυτό μας; Δε μένω τυφλός στα ψεγάδια1 μας, αλλά έχω την ιδιοτροπία να πιστεύω στον εαυτό μας. Σας παρακαλώ να με συγχωρήσετε που μνημονεύω εδώ προσωπικές εμπειρίες· δεν έχω άλλο πειραματόζωο από εμένα. Και η προσωπική μου εμπειρία μου δείχνει πως το πράγμα που με βοήθησε, περισσότερο από κάθε άλλο, δεν ήταν οι αφηρημένοι στοχασμοί ενός διανοουμένου, αλλά η πίστη και η προσήλωσή μου σ’ έναν κόσμο ζωντανών και περασμένων2 ανθρώπων· στα έργα τους, στις φωνές τους, στο ρυθμό τους, στη δροσιά τους. Αυτός ο κόσμος, όλος μαζί, μου έδωσε το συναίσθημα πως δεν είμαι μια αδέσποτη μονάδα, ένα άχερο στ’ αλώνι. Μου έδωσε τη δύναμη να κρατηθώ ανάμεσα στους χαλασμούς που ήταν της μοίρας μου να ιδώ. Κι ακόμη, μ’ έκανε να νιώσω, όταν ξαναείδα το χώμα που με γέννησε, πως ο άνθρωπος έχει ρίζες, κι όταν τις κόψουν πονεί, βιολογικά, όπως όταν τον ακρωτηριάσουν.
[…]
Κι όλα τούτα θα μπορούσα να τα ονομάσω με τη λέξη παράδοση, που την ακούμε κάποτε ψυχρά και μας φαίνεται υπόδικη3. Αλήθεια, υπάρχουν ροπές4 που νομίζουν πως η παράδοση μας στρέφει σε έργα παρωχημένα5 και ανθρώπους παρωχημένους· πως είναι πράγμα τελειωμένο και άχρηστο για τις σημερινές μας ανάγκες· πως δεν μπορεί να βοηθήσει σε τίποτε τον σημερινό τεχνοκρατικό άνθρωπο που γνώρισε φριχτούς πολέμους και φριχτότερα στρατόπεδα συγκεντρώσεως· αυτόν τον άνθρωπο που αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στην κατάσταση του θηρίου και την κατάσταση του ανδροειδούς6. Η παράδοση είναι λοιπόν ένα περιττό βάρος που πρέπει να εξοβελιστεί7. Μου φαίνεται πως αυτές οι ροπές εκπορεύονται από τη σύγχρονη απελπισία για την αξία του ανθρώπου. Είναι τα συμπτώματα ενός πανικού, που εν ονόματι του ανθρώπου τείνουν να κατακερματίσουν την ψυχή του ανθρώπου. Όμως τι απομένει αν βγάλουμε από τη μέση τον άνθρωπο;Γ. Σεφέρη, Δοκιμές, τ.2, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1974, σσ. 175-1771. ψεγάδια: ελαττώματα
2. περασμένων: ανθρώπων που έχουν φύγει από τη ζωή
3. υπόδικη: υπόλογη, ένοχη                        4. ροπές: απόψεις
5. παρωχημένα: ξεπερασμένα                    6. του ανδροειδούς: του ανθρωπόμορφου
7. εξοβελιστεί: διωχτείΚείμενο 2: Η ελληνική γλώσσα

Όταν κάποτε φύγω
από τούτο το φως
θα ελιχθώ προς τα πάνω
όπως ένα ρυακάκι που μουρμουρίζει.
Κι αν τυχόν κάπου
ανάμεσα στους γαλάζιους διαδρόμους
συναντήσω αγγέλους,
θα τους μιλήσω ελληνικά,
επειδή δεν ξέρουνε γλώσσες.
Μιλάνε μεταξύ τους με μουσική.

Νικηφόρος Βρεττάκος, Εκκρεμής δωρεά

ΘΕΜΑ Α
Να αποδώσετε συνοπτικά (60-70 λέξεις) το περιεχόμενο της πρώτης παραγράφου του Κειμένου 1.
Μονάδες 15

Ο γράφων επισημαίνει την ιδιαίτερη αξία της επαφής με το συλλογικό παρελθόν του τόπου μας. Η διαρκής επαφή των Ελλήνων με τους δυτικούς και τους ανατολικούς λαούς, όπως και η επίδραση νέων τεχνολογικών εξελίξεων ή προβληματισμών, κλονίζει κάποτε τους πολίτες. Μόνο στήριγμα, κατά τον γράφοντα, όπως το έχει βιώσει και ο ίδιος, είναι η επίγνωση της κοινής πορείας του έθνους. Οι άνθρωποι κατανοούν, έτσι, πως έχουν ρίζες και πως δεν πορεύονται μόνοι τους.
[Λέξεις: 73]

ΘΕΜΑ Β
Β1. Το Κείμενο 1 αποτελεί απόσπασμα ενός στοχαστικού δοκιμίου. Πώς γίνεται αυτό αντιληπτό με βάση τις γλωσσικές επιλογές του γράφοντος; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με αναφορά σε τρεις διαφορετικές επιλογές.
Μονάδες 10

Το δοκιμιακό κείμενο του Γιώργου Σεφέρη έχει έντονα προσωπικό χαρακτήρα, όπως αυτό διαφαίνεται από τη χρήση του α΄ ενικού προσώπου («Δεν μένω τυφλός στα ψεγάδια μας, αλλά έχω την ιδιοτροπία να πιστεύω στον εαυτό μας», «Μου έδωσε τη δύναμη να κρατηθώ ανάμεσα στους χαλασμούς»). Προσεγγίζει, μάλιστα, η γλώσσα του περισσότερο τον λογοτεχνικό λόγο, όπως αυτό προκύπτει από τη χρήση σχημάτων λόγου μέσω των οποίων ενισχύεται η ποιητική διάσταση της έκφρασης. Συναντάμε, για παράδειγμα, την αξιοποίηση παρομοιώσεων («σαν την καλαμιά στον κάμπο», «όπως όταν τον ακρωτηριάσουν») με τη συνδρομή των οποίων αποτυπώνεται εναργέστερα ο συναισθηματικός αντίκτυπος αφενός των ποικίλων κοινωνικών και επιστημονικών αλλαγών και αφετέρου η απώλεια της επαφής με την προγονική γη. Αντιστοίχως, εντοπίζουμε τη χρήση μεταφορικού λόγου («δεν είμαι μια αδέσποτη μονάδα, ένα άχερο στ’ αλώνι») μέσω του οποίου ο δοκιμιογράφος αποδίδει με λογοτεχνικό τρόπο την κρίσιμη σημασία που έχει για το άτομο η επίγνωση πως ανήκει σε μια ευρύτερη εθνολογική ομάδα.

Β2.α. Να εντοπίσετε και να αιτιολογήσετε σε νοηματικό και δομικό επίπεδο τη χρήση των ερωτημάτων στο πλαίσιο του Κειμένου 1. (μονάδες 8)

Στην πρώτη παράγραφο του κειμένου ο Γ. Σεφέρης θέτει το ερώτημα «Μπροστά σ’ αυτά, τι μας μένει για να βαστάξουμε αν απαρνηθούμε τον εαυτό μας;». Με το ερώτημα αυτό επιχειρεί αφενός τον προβληματισμό του αναγνώστη σχετικά με την αξία που έχει η διατήρηση της ιδιαίτερης ταυτότητας κάθε ανθρώπου ως αντίβαρο στις διαρκείς αλλαγές που συχνά κλονίζουν τη σκέψη και τις αντιλήψεις των ατόμων. Προσέχουμε, συνάμα, πως λόγω της μεταφορικής χρήσης του λόγου («τι μας μένει για να βαστάξουμε») το ερώτημα αποσκοπεί και στη συγκινησιακή προσέγγιση του ζητήματος αυτού. Παραλλήλως, το ερώτημα αυτό έχει και δομικό ρόλο, διασφαλίζοντας την εσωτερική συνοχή της παραγράφου, καθώς ό,τι ακολουθεί λειτουργεί ως τεκμηρίωση της ιδιαίτερης αξίας που προσδίδεται στην ταυτότητα του ατόμου.
Ο συγγραφέας θέτει ένα ακόμη ερώτημα, με το οποίο κλείνει τη δεύτερη παράγραφο του κειμένου «Όμως τι απομένει αν βγάλουμε από τη μέση τον άνθρωπο;». Η λειτουργία του ερωτήματος, εφόσον με αυτό ολοκληρώνεται το κείμενο, έγκειται κυρίως στο να ωθήσει τον αναγνώστη να προβληματιστεί σχετικά με τη σημασία που έχει η διατήρηση του πυρήνα της ατομικής υπόστασης, ο οποίος, σύμφωνα με τον γράφοντα, εντοπίζεται και διαμορφώνεται στο παρελθόν του κάθε ατόμου και της εθνολογικής του ομάδας. Μέσω, δηλαδή, του ερωτήματος γίνεται εμφανής η άποψη πως η παράδοση όχι μόνο δεν αποτελεί περιττό βάρος, αλλά διασφαλίζει το αίσθημα προσωπικής αξίας κάθε ανθρώπου, καθώς του υπενθυμίζει την -συχνά επίπονη- πορεία που έχει διανύσει το έθνος του.

β. Στις εισαγωγικές σειρές της πρώτης παραγράφου ο συγγραφέας αξιοποιεί την οριστική έγκλιση, ενώ στις καταληκτικές την υποτακτική. Πώς δικαιολογείτε την αλλαγή αυτή; (μονάδες 7)
Μονάδες 15

Ο συγγραφέας αξιοποιεί την οριστική έγκλιση στο ξεκίνημα της παραγράφου («Βρισκόμαστε σ’ ένα σταυροδρόμι· δεν ήμασταν ποτέ απομονωμένοι· μείναμε πάντα ανοιχτοί σ’ όλα τα ρεύματα…») προκειμένου να παρουσιάσει την παράλληλη ύπαρξη επιρροών από την Ανατολή και από τη Δύση ως κάτι το πραγματικό. Οι Έλληνες υπήρξαν διαχρονικά ένας λαός που δεχόταν επιδράσεις τόσο από τις περισσότερο ανεπτυγμένες χώρες της Δύσης όσο και από τις πιο συντηρητικές και λιγότερο εξελιγμένες χώρες της Ανατολής. Στο κλείσιμο, ωστόσο, της παραγράφου αξιοποιεί την υποτακτική έγκλιση («Μου έδωσε τη δύναμη να κρατηθώ ανάμεσα στους χαλασμούς που ήταν της μοίρας μου να ιδώ. Κι ακόμη, μ’ έκανε να νιώσω…») για να δηλώσει τη δυνατότητα, προκειμένου να τονίσει πως, σε προσωπικό επίπεδο, η προσήλωση στην παρελθοντική πορεία του έθνους έδωσε στον γράφοντα τη δύναμη να αντέξει τις δυσκολίες της ζωής του, καθώς και να κατανοήσει την αξία της προγονικής ταυτότητας.

Β3. «Μου φαίνεται πως αυτές οι ροπές εκπορεύονται από τη σύγχρονη απελπισία για την αξία του ανθρώπου. Είναι τα συμπτώματα ενός πανικού, που εν ονόματι του ανθρώπου τείνουν να κατακερματίσουν την ψυχή του ανθρώπου.»
Ποια είναι η βασική ιδέα του συγκεκριμένου χωρίου και ποια είναι η δική σας άποψη για τη σκέψη αυτή του γράφοντος; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας σε 100-120 λέξεις.
Μονάδες 15

Η τάση των σύγχρονων κοινωνιών να δίνουν έμφαση στις τεχνολογικές ή άλλες εξελίξεις, απορρίπτοντας την παράδοση ως κάτι το παρωχημένο, οδηγεί, σύμφωνα με τον γράφοντα, σε αμφισβήτηση την έννοια της αξίας του ανθρώπου. Οι σύγχρονες κοινωνίες αδυνατούν να υποκαταστήσουν με κάτι εξίσου ουσιώδες το τμήμα εκείνο της ταυτότητας των ατόμων που απαξιώνουν, με αποτέλεσμα να ζημιώνουν ψυχικά τους ανθρώπους αντί να τους βοηθούν. Η αφοσίωση, άλλωστε, στο καθετί νέο γίνεται στο όνομα της εξέλιξης και της προόδου με απώτερο σκοπό τη βελτίωση της ζωής των ανθρώπων. Η ύπαρξη, όμως, η συναισθηματική πληρότητα και ο ουσιαστικός αυτοπροσδιορισμός δεν μπορούν να επιτευχθούν, όπως σωστά επισημαίνει ο συγγραφέας, όταν οι άνθρωποι λησμονούν ή απορρίπτουν το παρελθόν του τόπου τους και την εθνική τους παράδοση.

ΘΕΜΑ Γ
Ποιο είναι, κατά τη γνώμη σας, το κύριο θέμα του ποιήματος (Κείμενο 2); Να τεκμηριώσετε την ερμηνευτική σας πρόταση αξιοποιώντας τρεις κειμενικούς δείκτες.
Μονάδες 15

Το θέμα που κυριαρχεί στο ποίημα είναι η ανάδειξη της μουσικότητας, της αρμονίας και του κάλλους της ελληνικής γλώσσας. Το ποιητικό υποκείμενο, αξιοποιώντας το α΄ ενικό πρόσωπο («Όταν κάποτε φύγω»), προκειμένου να τονίσει την υποκειμενικότητα του συλλογισμού του, επισημαίνει πως μόλις πεθάνει θα «ελιχθεί» προς τα πάνω, «όπως ένα ρυακάκι που μουρμουρίζει». Με τη χρήση της συγκεκριμένης παρομοίωσης επιδιώκει να τονίσει την ηχητική εικόνα του νερού που κελαρύζει και να υποβάλει το στοιχείο της μουσικότητας στη σκέψη του αναγνώστη. Απώτερος στόχος, άλλωστε, είναι η εξύμνηση της μουσικότητας της ελληνικής γλώσσας, όπως αυτό προκύπτει από τη μεταφορικής διάστασης εικόνα της συνάντησης με τους αγγέλους, στους οποίους το ποιητικό υποκείμενο θα μιλήσει ελληνικά «επειδή δεν ξέρουν γλώσσες». Οι άγγελοι μιλούν μεταξύ τους με μουσική κι αυτή ακριβώς την προϋπόθεση πληροί η ελληνική γλώσσα, η οποία μπορεί να λειτουργήσει ως μέσο επικοινωνίας ακόμη και με τους άγλωσσους αγγέλους.
Η μουσικότητα και η ομορφιά της ελληνικής γλώσσας συνιστούν θέμα που έχει επισημανθεί όχι μόνο από Έλληνες, αλλά και από ξένους μελετητές, οι οποίοι έχουν θαυμάσει την εσωτερική της αρμονία. Πρόκειται, υπ’ αυτό το πρίσμα, για μια γλώσσα που δικαίως έχει ήδη διανύσει μακραίωνη πορεία και συνεχίζει να βρίσκεται αδιάκοπα σε χρήση.

ΘΕΜΑ Δ
Ο Δήμος σας διοργανώνει μια εκδήλωση με θέμα την παράδοση. Ως εκπρόσωπος της μαθητικής σας κοινότητας να συντάξετε μια ομιλία, αξιοποιώντας το κείμενο αναφοράς, στην οποία θα εξηγείτε για ποιους λόγους οι σύγχρονοι πολίτες απορρίπτουν την παράδοση και γιατί, κατά τη γνώμη σας, η στάση τους αυτή είναι λανθασμένη. (350-400 λέξεις)

Αξιότιμοι συνδημότες,
Η πρωτοβουλία του Δήμου μας να διοργανώσει εκδήλωση για το καίριας σημασίας θέμα της παράδοσης, αποτελεί ιδανική ευκαιρία για να ακουστούν κι οι απόψεις της νεότερης γενιάς. Ως εκπρόσωπος της μαθητικής κοινότητας θα ήθελα να μοιραστώ μαζί σας τους δικούς μας προβληματισμούς σχετικά με τους λόγους που ωθούν τους ανθρώπους της εποχής μας στην επιζήμια και λανθασμένη επιλογή να παραγνωρίζουν την αξία της παράδοσης.
Κυρίαρχες πλέον επιδιώξεις των περισσότερων κοινωνιών είναι ο εκσυγχρονισμός και η υιοθέτηση κάθε πιθανής τεχνολογικής καινοτομίας με απώτερο στόχο τη βελτίωση της καθημερινότητας των πολιτών. Δημιουργείται, έτσι, η εντύπωση στους ανθρώπους πως ό,τι σχετίζεται με το παρελθόν είναι δίχως αξία, εφόσον δεν είναι αξιοποιήσιμο για την κάλυψη των αναγκών της εποχής μας. Ο κόσμος της τεχνολογίας και των νέων μέσων επικοινωνίας ασκεί, άλλωστε, ιδιαίτερη γοητεία στη σκέψη τους, καθώς κινείται με ταχύτατους ρυθμούς και διατηρεί συνεχώς σε εγρήγορση το ενδιαφέρον τους, εφόσον ανά τακτά διαστήματα προσφέρει νέα και εντυπωσιακά επιτεύγματα.
Κατά τρόπο ανάλογο, παρατηρούμε πως το ενδιαφέρον των ανθρώπων έχει μετατοπιστεί από τις αξίες του παρελθόντος σε όσα αποτελούν ζητούμενα της νέας εποχής. Η οικονομική επιτυχία ή έστω η διασφάλιση επαρκών οικονομικών πόρων, όπως και τα θέλγητρα των καταναλωτικών προϊόντων, έχουν επηρεάσει δραστικά το πώς καθορίζεται πλέον η έννοια της ευτυχίας και της κοινωνικής καταξίωσης. Οι άνθρωποι ιεραρχούν υψηλότερα την καταναλωτική δύναμη, το οικονομικό κέρδος και την εφήμερη διασκέδαση απ’ ό,τι την επαφή και γνωριμία με όσα συνδέονται με το παρελθόν και την παράδοση του τόπου τους.
Στο παρελθόν, ωστόσο, έστω κι αν δεν γίνεται άμεσα ή πλήρως κατανοητό απ’ όλους, βρίσκονται όλα εκείνα τα στοιχεία που διαμορφώνουν και συνθέτουν την ταυτότητα κάθε λαού και κατ’ επέκταση σημαντικό μέρος της ταυτότητας κάθε ατόμου. Υπ’ αυτή την έννοια το παρελθόν και η παράδοση όχι μόνο δεν είναι παρωχημένα και ανούσια, αλλά αποτελούν κιόλας το κλειδί για την κατανόηση και την πληρέστερη εκτίμηση των ιδιαίτερων γνωρισμάτων ενός λαού. Στο παρελθόν, συνάμα, έχουν τις ρίζες τους οι βαθύτεροι εκείνοι συνεκτικοί δεσμοί που επιτρέπουν σε μια κοινωνία να λειτουργεί αρμονικότερα, εφόσον τα μέλη της αναγνωρίζουν τις μεταξύ τους ουσιαστικές ομοιότητες και τις διαχρονικά κοινές επιδιώξεις.
Στις κοινές αυτές επιδιώξεις, μάλιστα, εντάσσεται και η αφοσίωση στην πρόοδο της πατρίδας, όπως και στην ενεργή διάθεση προφύλαξής της. Η αδιαφορία, επομένως, για το παρελθόν και την παράδοση του τόπου ενέχει ως μέγιστο πιθανό κίνδυνο την ελάττωση του ενδιαφέροντος των πολιτών για τη συνειδητή, συλλογική και αποφασιστική προσπάθεια να προτάσσουν το κοινό όφελος έναντι του ατομικού. Καμία χώρα, ωστόσο, δεν μπορεί να προοδεύσει, αν οι πολίτες της δεν έχουν συναίσθηση της αξίας που έχει το συλλογικά επωφελές.
Αν, αξιότιμοι συνδημότες, επιθυμεί κάποιος να γνωρίσει καλύτερα τον ίδιο του τον εαυτό κι αν επιθυμεί να ζει σε μια χώρα το καλό της οποίας αποτελεί κύριο ζητούμενο για όλους τους πολίτες της, τότε οφείλει να στρέψει την προσοχή του στο παρελθόν του τόπου του. Εκεί θα βρει τις απαντήσεις, τα κίνητρα και τα ερείσματα που επιζητά.

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.