Γλώσσα και Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου: Η φιλία

Κείμενο 1: Η φιλία
Η φιλία, δώρο ακριβό και ευτύχημα σπάνιο, έχει πανάρχαιους τίτλους ευγένειας. Την εχάρηκαν άνθρωποι εκλεκτοί, σε όλα τα γεωγραφικά και τα ιστορικά πλάτη της οικουμένης, και την εγκωμίασαν ποιητές, σοφοί, πολιτικοί με τον τρόπο του ο καθένας, αλλά όλοι με την ίδια συγκίνηση. Άλλωστε, εκτός από την καταγωγή της λέξης (που είναι κατευθείαν παράγωγο του κύριου για την «αγάπη» ρήματος: φιλείν), και μόνο το γεγονός ότι, για να τονίσουμε την εκτίμηση και την εμπιστοσύνη μας προς τα πιο οικεία μας πρόσωπα, δηλώνουμε ότι τους θεωρούμε «φίλους», μαρτυρεί πόσο ψηλά η κοινή συνείδηση τοποθετεί τη φιλία.
Τι είναι η φιλία; «Εύνοια», φυσικά, όπως λέγει ο Αριστοτέλης‧ να έχεις, δηλαδή, καλές διαθέσεις απέναντι σ’ έναν άνθρωπο, να αισθάνεσαι στοργή γι’ αυτόν, να επιζητείς την συντροφιά του και να θέλεις την ευτυχία του‧ να είσαι εύνους προς κάποιον και αυτός εύνους προς εσένα‧ να υπάρχει ανταπόκριση, αμοιβαιότητα στα αισθήματά σας, να τον αγαπάς και να τον τιμάς κι εκείνος, επίσης, να σε αγαπά και να σε τιμά. Γι’ αυτό, όσο τρυφερές κι αν είναι οι σχέσεις μας με τα άψυχα, δεν λέγονται φιλία. Όταν αγαπούμε ένα άψυχο πράγμα, αυτό που αισθανόμαστε δεν είναι φιλία.
Μπορούμε να διακρίνουμε τρία είδη φιλικών σχέσεων, κατά τον Αριστοτέλη: «διά το χρήσιμον», «δι’ ηδονήν», «διά το αγαθόν». Στην πρώτη περίπτωση, συνδεόμαστε μ’ έναν άνθρωπο, επειδή ο ένας μας είναι στον άλλο χρήσιμος (για τις υποθέσεις, τις ανάγκες, τη σταδιοδρομία, τις πολιτικές φιλοδοξίες μας κ.τ.λ.). Στη δεύτερη, διατηρούμε στενές σχέσεις μαζί του, επειδή μας προξενεί ευχαρίστηση (είναι διασκεδαστικός, έξυπνος συνομιλητής, επιδέξιος συμπαίκτης κ.τ.λ.). Και στις δύο περιπτώσεις, «αγαπούμε» τον άλλο κι εκείνος μας «αγαπά» όχι για την ανθρώπινη ποιότητά μας, επειδή, δηλαδή, είμαι εγώ αυτός που είμαι και είναι εκείνος αυτός που είναι (κατά το σώμα και την ψυχή, το ήθος, το πνεύμα), αλλά επειδή κάτι άλλο περιμένουμε απ’ αυτόν και αυτός από εμάς, ένα κέρδος (υλικό ή ηθικό) ή μιαν απόλαυση (την τέρψη της ευχάριστης συναναστροφής).
Του τρίτου είδους ο φιλικός δεσμός είναι η τέλεια, η ουσιαστική και ακατάλυτη φιλία. Τον κάνω συντροφιά, τον τιμώ, τον αγαπώ, με κάνει συντροφιά, με τιμά, με αγαπά, όχι επειδή περιμένω απ’ αυτόν ή εκείνος περιμένει από μένα ωφέλεια (με όλο που βέβαια και μπορώ και θα τον ωφελήσω, όπως και εκείνος επίσης, και μπορεί και θα με ωφελήσει), ούτε επειδή μου είναι ευχάριστος και του είμαι ευχάριστος (με όλο που πραγματικά αισθανόμαστε ευχαρίστηση ο ένας κοντά στον άλλο), αλλά επειδή, όντας ο καθένας μας αυτό που είναι, μοιάζουμε ο ένας στον άλλο –η ομοιότητά μας βρίσκεται στην ανθρώπινη αξία μας, στο υψηλό ποιόν της ανθρωπιάς μας. Η τέλεια, λοιπόν, φιλία είναι συνάντηση και δεσμός δύο προσώπων απάνω στον ίδιο ηθικό άξονα, στην ίδια αξιολογική κλίμακα. Θεμέλιο και εγγύηση της αγάπης τους είναι η «αρετή», και επειδή η αρετή είναι «κτήμα ες αεί» του ανθρώπου, ούτε αλλοτριώνεται, ούτε φθείρεται‧ οι φιλίες που δημιουργούνται απάνω σ’ αυτή τη βάση είναι σταθερές και μόνιμες, αδιάλυτες.
Φίλος είναι ο παραστάτης και σύμμαχός μας στον τραχύ αγώνα να υπάρξουμε, να σηκώσουμε το βάρος της ανθρωποσύνης μας, χωρίς να συντριβούμε ή να ευτελιστούμε. Όταν σε μια βαρυσήμαντη καμπή του βίου μελετούμε ή επιχειρούμε κάτι πολύ σοβαρό και επικίνδυνο, έχουμε ανάγκη από ένα καλόγνωμο σύμβουλο και αυστηρό κριτή, για να συζητήσουμε μαζί του ελεύθερα και χωρίς περιστροφές το πρόβλημά μας. Ποιος μπορεί να είναι αυτός ο σύμβουλος και κριτής; Μπορεί το πρόσωπο τούτο να είναι άλλος εκτός από τον φίλο;

Ε.Π. Παπανούτσος, Πρακτική Φιλοσοφία, σσ. 111-121, Εκδόσεις Νόηση, Αθήνα, 2008 (Διασκευή).

Κείμενο 2: Κώστας Ουράνης «Πάψετε πια…»

Πάψετε πια να εκπέμπετε το σήμα του κινδύνου,
τους γόους της υστερικής σειρήνας σταματήστε
κι αφήστε το πηδάλιο στης τρικυμίας τα χέρια:
το πιο φριχτό ναυάγιο θα ήταν να σωθούμε!

Τί; Πάλι να γυρίσουμε στη βαρετήν Ιθάκη,
στις μίζερες τις έγνοιες μας και τις φτηνές χαρές μας
και στην πιστή τη σύντροφο, που σαν ιστόν αράχνης
ύφαινε την αγάπη της γύρω από τη ζωή μας;

Πάλι να ξέρουμε από πριν το αύριο τί θα ’ναι
και να μη νιώθουμε καμιά λαχτάρα ν’ ανατείλει,
πάλι σαν τους ανήλιαστους καρπούς, που μαραζώνουν
και πέφτουν σάπιοι κατά γης να μοιάζουν τα όνειρά μας;

Η τόλμη αφού μας έλειψε (και θα μας λείπει πάντα!),
να βγούμε, μόνοι, απ’ τη στενή και τη στρωτή μας κοίτη
κι ελεύτεροι, σαν άνθρωποι στη χαραυγή του κόσμου,
τους άγνωστους να πάρουμε και τους μεγάλους δρόμους,

μ’ ανάλαφρη περπατησιά σαν του πουλιού στο χώμα
και στην ψυχή μας ριγηλή σα φυλλωσιά στην αύρα,
τουλάχιστο ας μη χάσουμε την ευκαιρία τώρα
το παίγνιο να γίνουμε των άγριων των κυμάτων

κι όπου το φέρει! Ως πλόκαμοι μπορούν να μας τραβήξουν
τα κύματα στης θάλασσας τα σκοτεινά τα βύθη,
μα και μπορούν, στη φόρα τους, να μας σηκώσουν τόσο
ψηλά — που με το μέτωπο ν’ αγγίξουμε τ’ αστέρια!…

ΘΕΜΑ Α
Να παρουσιάσετε συνοπτικά (50-60 λέξεις) το περιεχόμενο της 4^ης παραγράφου, στην οποία ο δοκιμιογράφος παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά της τέλειας φιλίας.
Μονάδες 15

Ο δοκιμιογράφος καταγράφει τα γνωρίσματα της τέλειας φιλίας, στο πλαίσιο της οποίας ελλείπει το στοιχείο της χρησιμοθηρίας. Η συντροφικότητα μεταξύ των δύο προσώπων προκύπτει λόγω της μεταξύ τους ομοιότητας ως προς την ηθική ποιότητα και τις αξίες. Συνεκτικός δεσμός δεν είναι η προσδοκία οφέλους μήτε η ευχαρίστηση. Στη βάση αυτής της φιλίας βρίσκεται η αρετή, η οποία και διασφαλίζει το ακατάλυτο του δεσμού αυτού.

ΘΕΜΑ Β
Β1. Να εξηγήσετε με συντομία (70-80 λέξεις) τι εννοεί ο συγγραφέας με την ακόλουθη φράση: «Η τέλεια, λοιπόν, φιλία είναι συνάντηση και δεσμός δύο προσώπων απάνω στον ίδιο ηθικό άξονα, στην ίδια αξιολογική κλίμακα».
Μονάδες 15

Η γνήσια και ιδανική μορφή της φιλίας βασίζεται στη σχέση μεταξύ δύο προσώπων που έχουν την ίδια υψηλή ηθική ποιότητα και αναγνωρίζουν τις ίδιες αξίες. Μια τέτοια φιλία έχει τα κατάλληλα ερείσματα για να διαρκέσει, εφόσον τα πρόσωπα που μετέχουν σε αυτή είναι άνθρωποι ήθους και δεν επιδιώκουν κάποιο ιδιοτελές όφελος, ούτε πρόκειται να προδώσουν ή να ζημιώσουν ο ένας τον άλλον. Παραλλήλως σέβονται και υπερασπίζονται τις ίδιες καίριες αξίες, γεγονός που διασφαλίζει ακόμη περισσότερο τη μεταξύ τους σχέση.

Β2.α. Να αιτιολογήσετε αφενός τη χρήση των εισαγωγικών και της παρένθεσης στις παρακάτω περιπτώσεις της τρίτης παραγράφου: «διά το χρήσιμον», «αγαπά», (υλικό ή ηθικό) (μονάδες 3) κι αφετέρου τη λειτουργία του β΄ ενικού ρηματικού προσώπου στη δεύτερη παράγραφο και του α΄ πληθυντικού στην ίδια παράγραφο (μονάδες 7).
Μονάδες 10

«διά το χρήσιμον»: Η συγκεκριμένη φράση τίθεται σε εισαγωγικά, διότι αποτελεί αυτούσια μεταφορά από έργο του Αριστοτέλη (Ηθικά Νικομάχεια) και δεν ανήκει στον συγγραφέα του δοκιμίου.
«αγαπά»: Ο συγγραφέας θέτει σε εισαγωγικά το ρήμα αυτό, διότι το χρησιμοποιεί εν μέρει ειρωνικά. Η επίγνωση πως μέσω της φιλίας αυτού του είδους επιδιώκεται κάποιο όφελος αναιρεί από την αγάπη τον πραγματικό της χαρακτήρα και της προσδίδει μια χρησιμοθηρική διάσταση. 
(υλικό ή ηθικό): Η παρένθεση αξιοποιείται προκειμένου να δοθεί μια επεξήγηση στη λέξη «κέρδος» που προηγείται, ώστε να γίνει σαφέστερο το νόημα του κειμένου.

Με τη χρήση του β΄ ρηματικού προσώπου (να έχεις, να θέλεις, να είσαι) ο συγγραφέας προσδίδει μια αίσθηση διαλόγου στο κείμενό του, δημιουργώντας στον αναγνώστη την εντύπωση πως απευθύνεται σ’ εκείνον. Με τον τρόπο αυτό δεσμεύει πιο δραστικά την προσοχή του, καθιστά το ύφος του κειμένου περισσότερο άμεσο και οικείο, κατορθώνοντας να μεταδώσει πιο αποτελεσματικά το περιεχόμενο και τον ορισμό της φιλίας.
Ακολούθως, με τη χρήση του α΄ ρηματικού προσώπου καθιστά εμφανή τον συλλογικό χαρακτήρα της υπό διερεύνηση έννοιας. Η φιλία αφορά όλους τους ανθρώπους, όπως σαφώς και τον ίδιο τον συγγραφέα, ο οποίος εντάσσει τον εαυτό του στο συλλογικό σύνολο που ενδιαφέρεται και επηρεάζεται από τους φιλικούς δεσμούς. Ενισχύεται, έτσι, τόσο η οικειότητα του κειμένου όσο και η αίσθηση του ενεργού ενδιαφέροντος που επιδεικνύει ο γράφων για την εξεταζόμενη έννοια της φιλίας.

β. Να βρείτε δύο τρόπους ανάπτυξης της τρίτης παραγράφου του κειμένου «Μπορούμε να διακρίνουμε … (την τέρψη της ευχάριστης συναναστροφής)» και να εξηγήσετε σε τι αποσκοπεί με την αξιοποίησή τους ο συγγραφέας.
Μονάδες 5

Ο συγγραφέας στο πλαίσιο της τρίτης παραγράφου αξιοποιεί αρχικά τη μέθοδο της διαίρεσης (Μπορούμε να διακρίνουμε τρία είδη φιλικών σχέσεων), επιδιώκοντας να καταστήσει σαφές πως η έννοια της φιλίας είναι σαφώς πιο σύνθετη και πολύπτυχη απ’ ό,τι πιθανώς θεωρούν οι περισσότεροι άνθρωποι. Διακρίνοντάς την, έτσι, σε τρεις επιμέρους κατηγορίες με βάση τον απώτερο στόχο που επιδιώκεται μέσω αυτής, φανερώνει τις διαφορετικές ποιότητες που λαμβάνει κάθε φορά η σχετική έννοια.
Ακολούθως ο συγγραφέας αξιοποιεί τη μέθοδο των παραδειγμάτων (για τις υποθέσεις, τις ανάγκες, τη σταδιοδρομία, τις πολιτικές φιλοδοξίες μας κ.τ.λ.) προκειμένου να αποσαφηνίσει τις επιδιώξεις που υπάρχουν ανάλογα με το είδος της φιλίας. Κατ’ αυτό τον τρόπο τα αριστοτελικά είδη της διαίρεσης («διά το χρήσιμον», «δι’ ηδονήν», «διά το αγαθόν») γίνονται πληρέστερα κατανοητά.

Β3. Να καταγράψετε τις γλωσσικές επιλογές/εκφραστικά μέσα που αξιοποιούνται από τον γράφοντα στην 4^η παράγραφο προκειμένου να αναδειχθεί η ποιότητα και η αξία της τέλειας φιλίας.
Μονάδες 10

Ο συγγραφέας προκειμένου να αναδείξει εμφατικά την ποιότητα και την αξία της τέλειας φιλίας αξιοποιεί τη χρήση επιθέτων («η τέλεια, η ουσιαστική και ακατάλυτη φιλία», «σταθερές και μόνιμες, αδιάλυτες»). Αξιοποιεί, επίσης ασύνδετο σχήμα («Τον κάνω συντροφιά, τον τιμώ, τον αγαπώ, με κάνει συντροφιά, με τιμά, με αγαπά») για να αποδώσει αφενός την αμοιβαιότητα των φιλικών συναισθημάτων κι αφετέρου -μέσω των ρημάτων- τις πτυχές της φιλικής συνύπαρξης. Χρησιμοποιεί σχήμα άρσης και θέσης («όχι επειδή περιμένω απ’ αυτόν… ούτε επειδή μου είναι ευχάριστος, αλλά επειδή όντας ο καθένας μας αυτό που είναι, μοιάζουμε ο ένας στον άλλο») για να φανερώσει πως σε μια τέλεια φιλία δεν υπάρχει η προσδοκία κάποιου οφέλους. Το σχήμα άρσης και θέσης συμπληρώνεται, βέβαια, από παρενθετικές επεξηγήσεις μέσω των οποίων γίνεται σαφές πως στο πλαίσιο μιας τέλειας φιλίας –έστω κι αν δεν είναι αυτό το κίνητρο- υπάρχει σαφώς και η αμοιβαία ωφέλεια, όπως και η ευχαρίστηση της συντροφικότητας. Επεξηγηματικά λειτουργεί και η χρήση της παύλας, με την αξιοποίηση της οποίας ο δοκιμιογράφος εντάσσει ένα σχόλιο σχετικά με την ομοιότητα μεταξύ των φίλων.
Με τη χρήση ουσιαστικών ο συγγραφέας αποδίδει τόσο τη φύση της τέλειας φιλίας («συνάντηση και δεσμός») όσο και τα ερείσματά της («θεμέλιο και εγγύηση», «η αρετή»). Με την αξιοποίηση επανάληψης, μάλιστα, καταγράφει αφενός τη βάση στην οποία θεμελιώνεται η τέλεια φιλία («στον ίδιο ηθικό άξονα, στην ίδια αξιολογική κλίμακα») κι αφετέρου το ακατάλυτο του βασικού της συστατικού, της αρετής («ούτε αλλοτριώνεται, ούτε φθείρεται»).
Κυρίαρχη έγκλιση στο συγκεκριμένο χωρίο είναι η οριστική, καθώς τα όσα καταγράφει ο συγγραφέας αποδίδουν τις πραγματικές διαστάσεις και τα πραγματικά χαρακτηριστικά μιας φιλίας, κι όχι τα επιθυμητά ή τα προσδοκώμενα.

ΘΕΜΑ Γ
Ποιο, κατά τη γνώμη σας, είναι το κύριο θέμα του Κειμένου 2; Να το παρουσιάσετε αξιοποιώντας τους κατάλληλους κειμενικούς δείκτες. (150-200 λέξεις)

Κύριο, κατά τη γνώμη μου, θέμα του κειμένου είναι η ανάγκη αποφυγής της στασιμότητας και της ρουτίνας που αποτρέπουν το άτομο από την πληρέστερη δυνατή βίωση της ύπαρξής του. Το θέμα αυτό αναδεικνύεται μέσα από την αξιοποίηση του μυθικού νόστου στην Ιθάκη, με το ποιητικό υποκείμενο να αντιδρά έντονα στο ενδεχόμενο της επικείμενης επιστροφής. Προτρέπει, μάλιστα, τους συντρόφους και συνταξιδιώτες του να πάψουν να εκπέμπουν «το σήμα του κινδύνου», παρά το γεγονός πως το καράβι τους έχει βρεθεί στο έλεος μιας τρικυμίας, καθώς, όπως εμφατικά δηλώνει με οξύμωρο σχήμα «το πιο φριχτό ναυάγιο θα ήταν να σωθούμε!». Με τη χρήση ρητορικών ερωτημάτων, άλλωστε, το ποιητικό υποκείμενο ταυτίζει την Ιθάκη με μια βαρετή και μίζερη ζωή, όπου όλα είναι γνωστά και προβλέψιμα («Πάλι να ξέρουμε από πριν το αύριο τί θα ’ναι») και δεν υπάρχει πια η λαχτάρα για την επόμενη μέρα. Το ποιητικό υποκείμενο θα ήθελε να έχει το κουράγιο να ζήσει μια πλήρη ελευθερία, όπως την παρουσιάζει με τη χρήση μιας παρομοίωσης «σαν άνθρωποι στη χαραυγή του κόσμου», επειδή, όμως, δεν έχει τη ζητούμενη τόλμη, ζητά απ’ τους συντρόφους του ν’ αφήσουν τη μοίρα τους στα χέρια της τρικυμίας («το παίγνιο να γίνουμε των άγριων των κυμάτων»), με την ελπίδα πως ίσως αυτά τους οδηγήσουν σε μια νέα περιπέτεια («με το μέτωπο ν’ αγγίξουμε τ’ αστέρια!»).
Προσωπικά συμφωνώ με την ανησυχία του ποιητικού υποκειμένου, καθώς θεωρώ πως η παγίωση μιας απαράλλακτης ρουτίνας οδηγεί σε μαρασμό τις δημιουργικές δυνάμεις του ατόμου και το καθιστά ολοένα και πιο απρόθυμο να βρεθεί αντιμέτωπο με νέες απαιτητικές συνθήκες. Φθίνει, έτσι, η δυνατότητά του να δοκιμάζεται, να εκπλήσσεται και να προσαρμόζεται σε νέες καταστάσεις.

ΘΕΜΑ Δ
Αξιοποιώντας το κείμενο αναφοράς, αλλά και τις προσωπικές σας εμπειρίες, να γράψετε ένα άρθρο (350-400 λέξεις) στο οποίο θα παρουσιάζετε τα χαρακτηριστικά μιας γνήσιας φιλίας, όπως και τους προβληματισμούς σας σχετικά με το πώς οι σύγχρονες συνθήκες υπονομεύουν την ποιότητα των φιλικών σχέσεων.
Μονάδες 30

Τέλεια φιλία: ουτοπία ή πραγματικότητα;

Οι φίλοι αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ζωής όλων μας καθ’ όλη τη διάρκειά της. Θα μας ήταν αδύνατο, μάλιστα, να σκεφτούμε το πώς θα ήταν η ζωή μας χωρίς τη χαρά που προσφέρουν οι φιλικές σχέσεις, ιδίως όταν αυτές είναι ή προσεγγίζουν όσο γίνεται περισσότερο το ιδανικό της «τέλειας φιλίας». Τα ερωτήματα που θα μπορούσαν να τεθούν, βέβαια, είναι αφενός το πώς διακρίνουμε μια γνήσια φιλία και αφετέρου το κατά πόσο η εποχή μας επιτρέπει την ύπαρξη γνήσιων φιλιών.
Ο χαρακτηρισμός μιας φιλίας ως γνήσιας απαιτεί, όπως είναι αναμενόμενο, τη δοκιμασία του χρόνου και σαφείς ενδείξεις ουσιαστικής συμπαράστασης και αμοιβαίας αγάπης. Πραγματικός φίλος δεν μπορεί να θεωρηθεί εκείνος που βρίσκεται πλάι μας μόνο στις στιγμές της διασκέδασης ή επιλεκτικά και ανά διαστήματα. Πραγματικός φίλος είναι εκείνος που βρίσκεται πλάι μας τόσο στις καλές όσο και στις δύσκολες στιγμές της ζωής μας, χωρίς να αναμένει κάποιο αντάλλαγμα ή όφελος. Είναι εκείνος που μας εκτιμά για αυτό ακριβώς που είμαστε, χαίρεται με τις χαρές ή τις επιτυχίες μας και βιώνει μαζί μας τις θλίψεις και τις στεναχώριες μας.
Επιπροσθέτως, βασικά γνωρίσματα μιας γνήσιας φιλίας είναι η εμπιστοσύνη, η αφοσίωση και ο σεβασμός. Στο πρόσωπο ενός πραγματικού φίλου βρίσκουμε το άτομο εκείνο στο οποίο μπορούμε να εμπιστευτούμε κάθε προσωπική μας εμπειρία, αγωνία ή και προσδοκία, χωρίς να έχουμε την παραμικρή ανησυχία πως οι σκέψεις αυτές θα γνωστοποιηθούν σε άλλα άτομα. Αισθανόμαστε, συνάμα, πως ο φίλος αυτός τρέφει βαθύ σεβασμό για εμάς και το κυριότερο πως μας είναι αφοσιωμένος, προσφέροντάς μας την αναγκαία βεβαιότητα πως ανά πάσα στιγμή μπορούμε να στηριχτούμε σε εκείνον οτιδήποτε κι αν αντιμετωπίζουμε.
Όπως είναι προφανές, ωστόσο, οι προϋποθέσεις για τη δημιουργία μιας γνήσιας και ειλικρινούς φιλίας είναι αρκετές και απαιτητικές, με αποτέλεσμα να γίνεται στις μέρες όλο και πιο δύσκολη η επίτευξή της. Το κλίμα, άλλωστε, των τελευταίων χρόνων ενθαρρύνει όλο και περισσότερο μια εγωκεντρική και ωφελιμιστική θέαση των πραγμάτων. Οι άνθρωποι ωθούνται να αναζητούν πρωτίστως την οικονομική επιτυχία και λιγότερο τις ουσιαστικές φιλικές σχέσεις, εφόσον επηρεάζονται από την εντελώς λανθασμένη εντύπωση πως η ευτυχία συνδέεται με τα υλικά αγαθά και την οικονομική άνεση. Την ίδια στιγμή, μάλιστα, η επικράτηση των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης στην επικοινωνία και την αλληλεπίδραση μεταξύ των ατόμων έχει δημιουργήσει μια νέα μορφή μεγάλου σε αριθμό, αλλά επιφανειακών στην ουσία τους σχέσεων που τείνουν να αποτελέσουν τη νέα κανονικότητα στις διαπροσωπικές επαφές.
Οι νέες συνθήκες, βέβαια, δεν έχουν κατορθώσει -και δύσκολα θα το κατορθώσουν- να υποκαταστήσουν τις πραγματικές φιλίες ή να τις καταστήσουν περιττές. Έχουν, ωστόσο, λειτουργήσει υπονομευτικά ως προς την ποιότητα της φιλίας στην εποχής μας, γεγονός που οφείλει να μας κρατά σε εγρήγορση, καθώς οφείλουμε να έχουμε υπόψη πως τίποτε δεν είναι σημαντικότερο από την ύπαρξη ανθρώπων που μας αγαπούν και τους αγαπάμε στη ζωή μας.