Γλώσσα και Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου: Η ευαισθησία

Κείμενο 1: Η ευαισθησία

Τον αληθινό άνθρωπο δεν μπορούμε να τον εννοήσουμε παρά οπλισμένο με ευαισθησία, κυριολεκτικά θωρακισμένο από αυτή. Και λέμε πως ένας άνθρωπος είναι ευαίσθητος, όταν διατηρεί ακέραια και ατραυμάτιστα τα πνευματικά του ανακλαστικά. Όταν δέχεται και αποδίδει, μένει ανοιχτός, έτοιμος να δονηθεί από τους ερεθισμούς που έρχονται ως τον βαθύτερο εαυτό του από πρόσωπα και πράγματα, ικανός ν’ αποδώσει τους ερεθισμούς, δηλαδή, να τους διοχετεύσει μέσα στη ζωή του.
Για τον ευαίσθητο άνθρωπο η ζωή παύει να είναι επίπεδη. Αντίθετα, βαθαίνει, τα συμβάντα αποκτούν ένα νόημα καινούριο, πιστότερο στην αληθινή τους ουσία και φύση και ο άνθρωπος προβάλλεται ως ένα διαρκές παρόν, ανεξερεύνητο θαύμα. Η ευαισθησία σε αξιώνει να βλέπεις μέσα στον άλλο την ψυχή και μ’ αυτή να συνδέεσαι, αυτή ν’ αγαπάς. Σε καιρούς που δεν πλεονάζει η κακία, η ευαισθησία είναι σύνδεσμος κοινωνικός, στοιχείο απαραίτητο για τη βαθύτερη επαφή και σύνδεση των ανθρώπων. […]
Ο κόσμος όμως σήμερα είναι γεμάτος από ανθρώπους κούφιους, πέτρινους, φαντάσματα εφιαλτικής ώρας, νευρόσπαστα1 ομοιογενή που μασουλούν την τροφή, περπατούν, συζητούν, έχουν και κάποια «πνευματικά» ενδιαφέροντα […].
Υπάρχουν, βέβαια, ακόμη οι τρυφεροί κι ευαίσθητοι άνθρωποι. Αλλά είναι άπραγοι, με χέρια σαπισμένα, με καρδιά που υποφέρει αλλά δεν γνωρίζει να πρακτικοποιεί τον πόνο της. Αισθάνονται, μαντεύουν, αλλά διστάζουν, η δύναμη έχει παγώσει, έχει ακινητήσει μέσα τους.
Με τέτοιους ανθρώπους, όμως, ο κόσμος δεν μπορεί να πάει μπροστά, δεν μπορεί να σταθεί. Με σκληρούς, αδίστακτους κι ευαίσθητους άπραγους, το ανθρώπινο γένος εξανδραποδίζεται, η κοινωνία εκφυλίζεται, στην αρχή συμβιβάζεται, ύστερα αναγορεύει τους ανάξιους ως οδηγούς της […].
Το αίτημά μας γίνεται πλέον σαφές: ζητούμε ευαίσθητους αλλά δυναμικούς ανθρώπους. Εκείνους που μπορούν να μετατρέψουν την ευαισθησία τους σε λυδία λίθο2 που θα δοκιμάζει και θα κρίνει τα του κόσμου, μία ευαισθησία ακονισμένη, σίγουρη και σταθερή στην αντίδρασή της. Αυτοί θα μπορέσουν να σταθούν αντίθετοι, αντιμέτωποι στο πηχτό ρεύμα των σκιών, των κούφιων και αναίσθητων ανθρώπων, των αναποφάσιστων. Το ρεύμα, βέβαια, θα τους υπερκεράσει, θα τους αφήσει, αλλά η ζωή δεν θ’ ανθίσει εκεί που πηγαίνει το τυφλό, βουβό, παράφρονο πλήθος. Η ζωή θ’ ανθίσει εκεί που θα σταθούν όρθιοι κι ακλόνητοι, με τα δυο πόδια τους γερά στυλωμένα στο χώμα, με το βλέμμα προς τον ουρανό, οι λίγοι, ευαίσθητοι και δυνατοί άνθρωποι.

——————————————
1. νευρόσπαστο = μαριονέτα, (εδώ) ο άνθρωπος που ενεργεί χωρίς δική του βούληση, αλλά με την υπόδειξη ή την πίεση άλλων.
2. λυδία λίθος = μεταφορική χρήση της έκφρασης που δηλώνει την καθοριστική ιδιότητα με την οποία ελέγχεται η αξία κάποιου.

Τσιρόπουλος Κ., Δοκίμια Ευθύνης, 3η έκδοση, Εκδόσεις Αστήρ, Αθήνα, 1986

Κείμενο 2: Μελαγχολία

Στον ουρανό ακροβατεί μεγάλη σκοτεινιά.
Κι έτσι καθώς με πήρε το παράθυρο αγκαλιά,
με το ένα χέρι
στο δωμάτιο μέσα σέρνω
του δρόμου την απίστευτη ερημιά,
με το άλλο παίρνω
μια χούφτα συννεφιά
και στην ψυχή μου σπέρνω.

Κική Δημουλά, Έρεβος

ΘΕΜΑ Α
Να αποδώσετε συνοπτικά (70-80 λέξεις) το περιεχόμενο των τριών τελευταίων παραγράφων του κειμένου («Υπάρχουν, βέβαια, ακόμη οι τρυφεροί… οι λίγοι, ευαίσθητοι και δυνατοί άνθρωποι.»).
Μονάδες 15

Ο συγγραφέας αναφέρεται στο γεγονός πως η ύπαρξη ευαίσθητων, αλλά αδρανών ανθρώπων, που δεν γνωρίζουν πώς να μετουσιώσουν τη θλίψη τους σε δράση, δεν εξελίσσει την κοινωνία. Χωρίς ουσιαστικό αντίβαρο στη σκληρότητα των αδίστακτων, η κοινωνία αλλοιώνεται ηθικά. Χρειάζεται, άρα, να υπάρξουν ευαίσθητοι, αλλά δυναμικοί άνθρωποι, οι οποίοι θα αντισταθούν στην κενότητα των πολλών. Η ζωή, άλλωστε, δεν μπορεί να ακμάσει εκεί που οδηγούνται οι άβουλοι και όσοι έχουν άγνοια˙ η άνθισή της θα γίνει εκεί που στέκουν με δυναμισμό οι ευαίσθητοι άνθρωποι.

ΘΕΜΑ Β
Β1. Σε μία παράγραφο 60-70 λέξεων, να υποστηρίξετε τεκμηριωμένα την αντίθετη άποψη από αυτή που διατυπώνει ο συγγραφέας στο παρακάτω απόσπασμα: «Ο κόσμος σήμερα είναι γεμάτος από ανθρώπους κούφιους, πέτρινους, φαντάσματα εφιαλτικής ώρας».
Μονάδες 10

Οι άνθρωποι του σήμερα, έχοντας συνεχή επαφή με την επικαιρότητα, παραμένουν ενήμεροι και αντιδρούν γοργά στα γύρω τους ερεθίσματα. Είναι, συνάμα, χειραφετημένοι και ευαίσθητοι απέναντι σε όποια προσπάθεια χειραγώγησής τους. Ταχύτερα από οποιαδήποτε άλλη εποχή αντιλαμβάνονται τα τεχνάσματα του λαϊκισμού και απορρίπτουν τις πολιτικές παρατάξεις που τα χρησιμοποιούν. Γεγονός που φανερώνει το βαθμό της εγρήγορσής τους, αλλά και τη σαφή επιθυμία τους να διατηρήσουν ακέραια την αυτονομία τους. Με ευαισθησία, άλλωστε, αντιδρούν κι απέναντι στον πόνο των άλλων, όπως φανερώνεται από τις εθελοντικές οργανώσεις και δράσεις.

Β2. α. Στην τρίτη παράγραφο του κειμένου: «Ο κόσμος σήμερα… ενδιαφέροντα» να αναφέρετε δύο διαφορετικά μεταξύ τους εκφραστικά μέσα, με τα οποία ο συγγραφέας επιδιώκει να κινητοποιήσει το συναίσθημα του αναγνώστη και να εξηγήσετε πώς υπηρετούν τον στόχο αυτό (μονάδες 8).

Στο πλαίσιο της τρίτης παραγράφου ο γράφων αξιοποιεί τη χρήση μεταφορικού λόγου και ασύνδετου σχήματος προκειμένου να μεταδώσει εμφατικά την αρνητική εικόνα των ανθρώπων της εποχής μας. Ειδικότερα, οι άνθρωποι του σήμερα χαρακτηρίζονται «κούφιοι», «πέτρινοι», «νευρόσπαστα» και σε ιδιαίτερα δραματικό τόνο «φαντάσματα εφιαλτικής ώρας». Το σύνολο των χαρακτηρισμών αυτών, όπως και το γεγονός ότι τα αρνητικά αυτά χαρακτηριστικά αποδίδονται με γοργή εναλλαγή χάρη στο ασύνδετο σχήμα, έχουν έντονο συναισθηματικό αντίκτυπο στον αναγνώστη. Η εικόνα που σχηματίζει για τους συγκαιρινούς του είναι απωθητική και τον θέτει σε συναισθηματική εγρήγορση.

β. Ποιος είναι ο ρόλος της τελευταίας παραγράφου: «Το αίτημά μας… δυνατοί άνθρωποι» σε σχέση με το περιεχόμενο και την οργάνωση του συνόλου του κειμένου; Ποια είναι η νοηματική της συσχέτιση με τον πρόλογο; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας (μονάδες 7).
Μονάδες 15

Η τελευταία παράγραφος αποτελεί τον επίλογο του κειμένου και παρουσιάζει, ως εκ τούτου, το συμπέρασμα των συλλογισμών του γράφοντος. Στο πλαίσιο αυτής της παραγράφου ο συγγραφέας προσθέτει ένα επιπλέον αναγκαίο χαρακτηριστικό στους ευαίσθητους ανθρώπους, τη σημασία των οποίων έχει εκθειάσει ήδη από τον πρόλογο του κειμένου. Επισημαίνει, ειδικότερα, πως αυτό που χρειάζεται η κοινωνία μας είναι «ευαίσθητους αλλά δυναμικούς ανθρώπους», καθώς η ευαισθησία από μόνη της -αν και αποτελεί απαραίτητο γνώρισμα- δεν επαρκεί, για να επιτευχθεί η διαφοροποίηση και βελτίωση της κοινωνίας. Ο ευαίσθητος, αλλά αδρανής άνθρωπος δεν μπορεί να αλλάξει την κατάσταση της κοινωνίας, ενώ ο ευαίσθητος και συνάμα δυναμικός άνθρωπος που δε διστάζει να αντιδράσει έχει τη δυνατότητα να επιφέρει ουσιώδεις αλλαγές.

Β3. Πώς τεκμηριώνει ο γράφων στο πλαίσιο της δεύτερης παραγράφου τη διαπίστωσή του πως: «Σε καιρούς που δεν πλεονάζει η κακία, η ευαισθησία είναι σύνδεσμος κοινωνικός, στοιχείο απαραίτητο για τη βαθύτερη επαφή και σύνδεση των ανθρώπων.»
Μονάδες 15

Η τεκμηρίωση της διαπίστωσης του γράφοντος προκύπτει μέσα από την παρουσίαση της δυνατότητας των ευαίσθητων ανθρώπων να αντικρίζουν τον συνάνθρωπό τους «ως ένα διαρκές παρόν, ανεξερεύνητο θαύμα» και να είναι σε θέση να βλέπουν την ψυχή του άλλου ανθρώπου, να συνδέονται με αυτή και να την αγαπούν. Η συγκινησιακά δοσμένη δυνατότητα των ευαίσθητων ανθρώπων να μη μένουν στην επιφάνεια των πραγμάτων και, συνάμα, να μη μένουν αδιάφοροι απέναντι στη μοναδικότητα των συνανθρώπων τους, αιτιολογεί με επάρκεια τη διαπίστωση πως η ευαισθησία λειτουργεί ως κοινωνικός σύνδεσμος και ως απαραίτητο στοιχείο για τη βαθύτερη επαφή των ανθρώπων.

ΘΕΜΑ Γ
Να παρουσιάσετε τη συναισθηματική κατάσταση του ποιητικού υποκειμένου (Κείμενο 2) αξιοποιώντας τρεις κειμενικούς δείκτες για να τεκμηριώσετε την ερμηνευτική σας πρόταση.
Μονάδες 15

Το ποιητικό υποκείμενο, επηρεασμένο από τις εξωτερικές συνθήκες, αφήνεται να βιώσει το συναίσθημα της μελαγχολίας, συντείνοντας, μάλιστα, με τη στάση του ενεργά, ώστε να το βιώσει όσο πιο έντονα μπορεί. Όπως δηλώνεται με τη χρήση προσωποποιήσεων («Στον ουρανό ακροβατεί μεγάλη σκοτεινιά», «με πήρε το παράθυρο αγκαλιά»), το ποιητικό υποκείμενο αντικρίζει το νυχτερινό ουρανό βρισκόμενο σε κατάσταση αδράνειας και -πιθανώς- μοναξιάς. Δεν επιχειρεί, ωστόσο, να αποτινάξει τη μελαγχολία που το κυριεύει, αλλά αντιθέτως επιδίδεται σε ενέργειες που φανερώνουν την επιθυμία του να αισθανθεί σε όλη του την έκταση το συναίσθημα αυτό. Όπως, άλλωστε, φανερώνεται με τη χρήση μεταφορών («σέρνω του δρόμου την απίστευτη ερημιά», «μια χούφτα συννεφιά / και στην ψυχή μου σπέρνω») επιδιώκει να μεταφέρει στον προσωπικό του χώρο μέρος της ερημιάς που επικρατεί στον δρόμο και, συνάμα, προσπαθεί να νιώσει μέσα στην ψυχή του την αίσθηση της συννεφιάς που επικρατεί στον εξωτερικό χώρο. Η συνειδητή αυτή προσπάθεια φανερώνει, άρα, πως το ποιητικό υποκείμενο δεν αντιλαμβάνεται το κυρίαρχο συναίσθημα της μελαγχολίας, που αποτελεί και τον τίτλο του ποιήματός του, ως κάτι το ανεπιθύμητο. Του αναγνωρίζει, ίσως, αξία ισότιμη με κάθε άλλο ανθρώπινο συναίσθημα, γι’ αυτό και παραδίδεται εκούσια σε αυτό, υπηρετώντας τη θέληση της ψυχής του να νιώσει όλο το εύρος των συναισθημάτων.
Αν και τα αρνητικά συναισθήματα τείνουν να μας προκαλούν ανησυχία και μας ωθούν σε -μάταιες συχνά- προσπάθειες να τα αποφύγουμε, δεν παύουν να αποτελούν βασική έκφανση της ανθρώπινης φύσης. Υπ’ αυτή την έννοια, η αποδοχή της μελαγχολίας από το ποιητικό υποκείμενο μοιάζει περισσότερο ρεαλιστική από την πεποίθησή μας πως πρόκειται για ένα συναίσθημα που πρέπει να το αποφύγουμε.

ΘΕΜΑ Δ
Σε κείμενο (350-400 λέξεις) με τη μορφή αποδεικτικού δοκιμίου, στο οποίο θα δώσετε έναν τίτλο, να αναφερθείτε:
α. σε συγκεκριμένα φαινόμενα που επιβεβαιώνουν την έλλειψη ευαισθησίας του ανθρώπου στις μέρες μας, και
β. στο ρόλο που διαδραματίζει, κατά τη γνώμη σας, η «ευαισθησία» στην προσπάθεια να βελτιωθεί η κοινωνική μας πραγματικότητα.
Μονάδες 30

Η αναγκαιότητα της ευαισθησίας

Αν κατά το παρελθόν υπήρχε η προσδοκία πως με την πάροδο των χρόνων η ανθρωπότητα θα οδηγούταν -νομοτελειακά σχεδόν- σε ένα ολοένα και καλύτερο επίπεδο, πλέον η προσδοκία αυτή μοιάζει απατηλή πλάνη. Κάθε βελτίωση που παρατηρείται σε τομείς όπως είναι η τεχνολογία και η επιστήμη, υπονομεύεται από συνεχή βήματα οπισθοδρόμησης στο επίπεδο ήθους, ευαισθησίας και ενσυναίσθησης των ανθρώπων. Τα φαινόμενα ρατσισμού, μισαλλοδοξίας και απάνθρωπης σκληρότητας όχι μόνο δεν υποχωρούν, αλλά φαίνεται πως παγιώνουν πια την παρουσία τους σε παγκόσμιο επίπεδο.
Ακόμη κι αν εξαιρέσουμε τις πολεμικές συγκρούσεις, αποδίδοντάς τες στις πολιτικές ηγεσίες των διαφόρων κρατών, το πρόβλημα διατηρεί την οξύτητά του, εφόσον γίνεται συνεχώς εμφανές ακόμη και στο εσωτερικό τοπικών κοινωνιών. Οι άλλοτε στενές διαπροσωπικές σχέσεις που διαπνέονταν από κλίμα αλληλοσεβασμού και αμοιβαίου ενδιαφέροντος, έχουν δώσει τη θέση τους σε σχέσεις, αν όχι ανταγωνιστικές ή εχθρικές, σίγουρα πάντως σε απρόσωπες και τυπικές, από τις οποίες απουσιάζει κάθε ίχνος ενδιαφέροντος για τον άλλον άνθρωπο. Ο άλλος, αν δεν θεωρείται ξένος και πιθανά επικίνδυνος ή δεν εκλαμβάνεται ως υποψήφιο θύμα προς εκμετάλλευση, αποτελεί μια αδιάφορη παρουσία.
Η αύξηση της εγκληματικότητας και ιδίως εκείνης που άλλοτε σπάνιζε, όπως είναι οι δολοφονίες, η αύξηση, παραλλήλως, ζητημάτων ψυχικής υγείας, με εκφάνσεις όπως η κατάθλιψη, το άγχος και οι κρίσεις πανικού, συνιστούν προφανείς ενδείξεις μιας κοινωνίας που έχει χάσει τον προορισμό της. Οι άνθρωποι είτε στρέφονται ο ένας εναντίον του άλλου είτε βιώνουν ατομικά τις συνέπειες από την απώλεια των υγιών φιλικών σχέσεων, του αισθήματος ασφάλειας και της κοινωνικής γαλήνης.
Είναι σαφές, βέβαια, πως για κανένα οξύ κοινωνικό πρόβλημα δεν υπάρχει κάποια άμεση λύση που ως δια μαγείας θα φέρει τη ζητούμενη λύση. Είναι, όμως, εξίσου προφανές πως προβληματικές καταστάσεις που έχουν στη βάση τους τις ανθρώπινες σχέσεις μπορούν να βελτιωθούν, αν καλλιεργηθούν οι αρετές εκείνες που αφενός επιτρέπουν να γίνεται αντιληπτή η αδιαμφισβήτητη αξία της ανθρώπινης ζωής και αφετέρου προσδίδουν στο κάθε άτομο χωριστά τη δυνατότητα να αντικρίζει τους συνανθρώπους του με σεβασμό, όπως και την ικανότητα να κατανοεί και να συναισθάνεται τα όσα τον απασχολούν. Μια τέτοια αρετή είναι η έμφυτη, αλλά συχνά δραστικά καταπιεσμένη ευαισθησία.
Αν οι πολίτες, ιδίως οι νεότεροι, κατανοήσουν πως η ικανότητα της ευαισθησίας και της ειλικρινούς συμπόνιας για τον άνθρωπο δίπλα τους δεν αποτελεί μειονέκτημα, αλλά πηγή δύναμης, θα επέλθει μια σημαντική αλλαγή στο πώς λειτουργεί κάθε κοινωνία. Η ευαισθησία και η ενσυναίσθηση δεν συνιστούν στοιχεία αδυναμίας ενός χαρακτήρα, αφού δεν τον καθιστούν ευάλωτο απέναντι στους άλλους. Αποτελούν αντιθέτως ιδιαίτερης αξίας ικανότητες, καθώς του παρέχουν τη δυνατότητα να αναγνωρίζει τον πόνο, τον φόβο και τις ανησυχίες των άλλων, ωθώντας τον σε προσπάθειες ενεργούς συμπαράστασης˙ προσπάθειες που με τη σειρά τους οικοδομούν ισχυρές σχέσεις αλληλοκατανόησης και φιλίας.
Από τις σύγχρονες κοινωνίες δεν απουσιάζουν τόσο οι επενδύσεις στην τεχνολογία όσο η επένδυση στην πνευματική και ψυχική καλλιέργεια των ατόμων. Η επένδυση σε ό,τι θα μπορέσει να αναδείξει την ευαισθησία τους και θα τους επιτρέψει να σταθούν ο ένας απέναντι στον άλλον με ειλικρινές ενδιαφέρον και κατανόηση.