Εγκλήματα έμφυλου χαρακτήρα
Γλώσσα και Λογοτεχνία Γ΄ Λυκείου
Κριτήριο Αξιολόγησης
–
Άρθρο από τη στήλη του Άρη Αλεξανδρή, ΔΙΑΤΑΣΕΙΣ, στην εφημερίδα «Η Καθημερινή», 24.07.2021Ελέφαντας στο δωμάτιο
Ακόμη μία δολοφονία με έμφυλο χαρακτήρα αναμόχλευσε την παθιασμένη και ούτως ή άλλως επίκαιρη συζήτηση για τις γυναικοκτονίες. Αυτή τη φορά ο δημόσιος διάλογος δεν εστίασε τόσο στο δόκιμο ή μη της ορολογίας· φαίνεται πως έχουμε προοδεύσει αρκετά ώστε να κατανοούμε πια ολοένα και περισσότερο ότι ο όρος «γυναικοκτονία» περιγράφει τις ειδικές συνθήκες του εγκλήματος – δεν αξιολογεί τα φύλα για να βγάλει νικητή. Παρ’ όλα αυτά, στεκόμαστε ακόμη κάπως αμήχανα μπροστά στον τεράστιο ελέφαντα στο δωμάτιο: το νομικό σκέλος των εγκλημάτων με σεξιστική βάση είναι ένα επιστημονικό θέμα που οφείλει να απασχολήσει τους ειδικούς. Τι γίνεται όμως με το κοινωνικό και πολιτισμικό σκέλος; Αυτό είναι δικό μας θέμα και δεν είναι ιδιαίτερα σαφές πώς πρέπει να το διαχειριστούμε.
Όχι μόνο σόου
Οι κραυγές δικαιωματισμού στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι δακρύβρεχτες επικλήσεις στο συναίσθημα και οι διακηρύξεις ηθικής ανωτερότητας (το λεγόμενο virtue-signaling) ενδέχεται να είναι εν μέρει χρήσιμες, αν και, ομολογουμένως, αφόρητες κι αντιαισθητικές. Χάρη σε αυτές, πάντως, ο μη εξοικειωμένος με τη γυναικεία καταπίεση κόσμος αρχίζει σιγά σιγά να ξυπνάει από τον προνομιακό ύπνο αδιαφορίας κι εφησυχασμού και να υποψιάζεται ότι κάτι δεν πάει καλά εκεί έξω. Γυναίκες δολοφονούνται με ανησυχητική συχνότητα από άνδρες που δεν έχουν κάτι συγκεκριμένο εναντίον τους, πέρα από μια ακατανίκητη επιθυμία να τις αφανίσουν επειδή αυτές τολμούν να αντισταθούν στη θέλησή τους. Δεν μιλάμε για παράγοντες του οργανωμένου εγκλήματος ή κακοποιά στοιχεία που θα φέρονταν έτσι σε οποιονδήποτε, ανεξαρτήτως φύλου. Πρόκειται για άνδρες υπεράνω υποψίας, που φαινομενικά συμπληρώνουν κάθε κουτάκι «φυσιολογικότητας» και που, φυσικά, δεν έχουν δώσει κανένα σημάδι ότι μπορούν να γίνουν βίαιοι. Μέχρι που γίνονται –ω, του θαύματος!– αποκλειστικά σε γυναίκες.
Όπως έχει ειπωθεί άπειρες φορές, ο μισογυνισμός είναι πρωταρχικά μια παγιωμένη κουλτούρα που διαχέεται παντού. Με αυτό υπ’ όψιν, είναι σαφές πως δεν αρκεί να μιλάμε για να τον καταπολεμήσουμε – ακόμη κι αν τα λέμε ωραία, τόσο ωραία μάλιστα που εθιζόμαστε στον ήχο της φωνής μας και ξεχνάμε ότι το θέμα δεν είναι οι ομιλούντες αλλά οι παθούσες. Πέρα από τα ανέξοδα λόγια και τις φιλολογίες, σημασία έχουν κυρίως οι πράξεις. Δεν αρκεί να μην είμαστε ακραίοι σεξιστές εμείς οι ίδιοι για να έχουμε ήσυχη τη συνείδησή μας απέναντι σε όσα φρικτά εκτυλίσσονται μπροστά και δίπλα μας. Είναι ζωτικό να παίρνουμε θέση εκεί όπου η θέση έχει πρακτική αξία, δηλαδή στην αληθινή ζωή. Ω, ναι, εκεί όπου οι απόψεις μας μπορεί να έχουν κόστος.
Το κοινωνικό περιβάλλον, οι παρέες, τα άτομα που έχουμε επιλέξει να μας περιστοιχίζουν, αυτό δηλαδή που συνηθίζουμε να ονομάζουμε «κύκλο», είναι το πρώτο πεδίο στο οποίο οι πεποιθήσεις μας επαληθεύονται ή διαψεύδονται πανηγυρικά. Ασφαλώς, κανένας δεν ανακοινώνει στους φίλους του ότι σκοπεύει να σκοτώσει τη σύντροφό του στην επόμενη διαφωνία τους, όμως έχουμε δει ήδη αρκετούς θανάτους για να γνωρίζουμε ότι η βία δεν ξεκινάει από την κορύφωσή της. Αντιθέτως, επωάζεται ύπουλα με τη συνδρομή ιδεολογημάτων κι εκφράσεων που, παρά τον παλιομοδίτικα κλισέ χαρακτήρα τους, αποτελούν κατάφαση γνήσιου κι επικίνδυνου μισογυνισμού· και χτυπούν αμέσως καμπανάκι: «Οι γυναίκες προκαλούν», «οι άνδρες είναι από τη φύση τους επιθετικοί», «το πάθος του έρωτα περιέχει βία». Δεν είναι όλοι οι μισογύνηδες δολοφόνοι. Όμως οι μισογύνηδες δολοφόνοι δρουν με τέτοια άνεση ακριβώς επειδή ο μισογυνισμός είναι τόσο διαδεδομένος κοινωνικά. Αποδοκιμάζοντας, επομένως, τον μισογυνισμό στις πιο «αθώες» εκφάνσεις του, στερούμε από τις πιο ακραίες τη θεωρητική και προπαρασκευαστική νομιμοποίησή τους.
Το επαγγελματικό περιβάλλον είναι εξίσου ζωτικής σημασίας στη διάδοση και στην εμπέδωση ιδεών. Όσοι, λοιπόν, παριστάνουν τους γενναίους μαχητές των γυναικείων δικαιωμάτων εκεί όπου η έκφραση των φρονημάτων τους θα αποφέρει μόνο επαίνους και χειροκροτήματα, καλό θα ήταν να δοκιμάσουν την πειθώ και τον ιδεαλισμό τους σε πιο απαιτητικά κοινά: σε συναδέλφους που θα τους επιτεθούν εν χορώ με το που αντιδράσουν σε κάποιο σεξιστικό παραλήρημα, σε εργοδότες που θα τους επιπλήξουν για τον ενοχλητικό «προοδευτισμό» τους εκβιάζοντας από θέση εξουσίας τη σιωπή τους, σε περιστάσεις όπου το κατά τ’ άλλα αυτονόητο θίγεται μπροστά τους, αλλά η υπεράσπισή του ενδέχεται να τους ζημιώσει. Οι εξυπνάδες πως «το θύμα τα ’θελε και τα ’παθε» ή ότι τάχα «δεν ξέρουμε όλη την ιστορία του εγκλήματος για να έχουμε άποψη» δεν ηττώνται μόνο στο δικαστήριο. Από τον καθημερινό λόγο είναι που πρέπει να ξεριζωθούν, ώστε να μην εξοπλίζουν επίδοξους γυναικοκτόνους με αυτοπεποίθηση.
Αλλαγές που δεν προϋποθέτουν ρήξη δεν είναι και πολύ ουσιαστικές αλλαγές. Η ρήξη, όμως, δεν είναι ένα σύνθημα πάνω σε ένα πανό, ούτε το σήμα κατατεθέν της τόσο εύκολης, στους ψηφιακούς καιρούς, μαζικής εχθροπάθειας. Είναι κυρίως ρήξη με το ίδιο μας το βόλεμα: με όσα έχουμε μάθει να ακούμε, να αποδεχόμαστε, να αναπαράγουμε. Όταν μάθουμε διαφορετικά, κάτι θα έχουμε πετύχει.Κείμενο 2: Στέλιος Γεράνης, Αποτροπή εγκλήματος
Να τη σκοτώσω; Και τι όμορφη –Θεέ μου – που είναι
γυμνή –
σαν ανατολή στο κρεβάτι μου. Όταν
σηκώνω το μαχαίρι
και πέφτει
ο ήλιος
στο μέταλλο
εγώ ξεχνιέμαι και θαυμάζω τις λάμψεις.
Μα έχω αποφασίσει να τη σκοτώσω. Ω,
τα παιχνίδια του φωτός με το ξίφος μου
πώς με ταλαντεύουν στα κύματα
να μην μπορώ ένα έγκλημα –
το μοναδικό της ζωής μου
να πράξω.
ΘΕΜΑ Α
Να αποδώσετε περιληπτικά (60-70 λέξεις) το περιεχόμενο της 3ης και της 4ης παραγράφου.
Μονάδες 15
Η πραγματικότητα της παγίωσης και διάδοσης του μισογυνισμού καθιστά αναγκαία την καταπολέμησή του, όχι με λόγια, αλλά με πράξεις. Η έκφραση της αντίθεσης προς αυτόν, επομένως, πρέπει να γίνεται στην πραγματική ζωή για να έχει ουσιώδη αντίκτυπο. Η ιδιαίτερη, για παράδειγμα, αξία του άμεσου κύκλου των ατόμων σε ό,τι αφορά τη διαμόρφωση των αντιλήψεών τους, υποδεικνύει πως ήδη σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να στηλιτεύεται ο μισογυνισμός, ώστε να στερούνται οι ακραίες εκφάνσεις του θεωρητικής θεμελίωσης.
ΘΕΜΑ Β
Β1. Με ποιες γλωσσικές επιλογές/εκφραστικά μέσα τονίζει στην 5η παράγραφο ο αρθρογράφος το αίτημά του για μια πιο ουσιαστική αντίδραση απέναντι σε φαινόμενα μισογυνισμού;
Μονάδες 10
Ο αρθρογράφος καλεί τους πολίτες να καταπολεμήσουν τον μισογυνισμό ακόμη και στο επαγγελματικό τους περιβάλλον, το οποίο χαρακτηρίζει «ζωτικής σημασίας» χώρο για τη διάδοση σχετικών ιδεών. Με τη χρήση μεταφορικού λόγου («παριστάνουν τους γενναίους μαχητές») επισημαίνει πως τέτοιες ιδέες δεν αντιμετωπίζονται μόνο με λόγια εκ του ασφαλούς. Χρησιμοποιεί, μάλιστα, μια αντίθεση («θα αποφέρει μόνο επαίνους», «θα τους επιτεθούν εν χορώ») προκειμένου να υποδείξει πως οι προσπάθειες αυτές έχουν αξία κυρίως στους χώρους όπου προκαλούν αντίδραση και όχι εκεί που είναι ευπρόσδεκτες. Θέτει σε εισαγωγικά τη λέξη «προοδευτισμό» για να δηλώσει την ειρωνεία με την οποία θα αντιμετωπιστούν εκείνοι που θα βρουν το κουράγιο να αντισταθούν στα «σεξιστικά παραληρήματα» των συναδέλφων τους. Παραθέτει σε ευθύ λόγο τις «εξυπνάδες» όσων αρνούνται να αποδεχτούν την αλήθεια αυτών των βίαιων εγκλημάτων και αναζητούν δικαιολογίες, καθώς και μια μεταφορά προκειμένου να αναδείξει το πόσο σημαντικό είναι να καταπολεμηθεί δραστικά ο μισογυνισμός («πρέπει να ξεριζωθούν»).
Β2.α. Να εντοπίσετε και να καταγραψετε τη χρήση ειρωνείας στο πλαίσιο της 3ης παραγράφου. Τι, θεωρείτε, ότι επιδιώκει να πετύχει ο αρθρογράφος με τη χρήση της; (μονάδες 8)
«– ακόμη κι αν τα λέμε ωραία, τόσο ωραία μάλιστα που εθιζόμαστε στον ήχο της φωνής μας…»
«Πέρα από τα ανέξοδα λόγια και τις φιλολογίες…»
«Ω, ναι, εκεί όπου οι απόψεις μας μπορεί να έχουν κόστος.»
Ο αρθρογράφος αξιοποιεί την ειρωνεία προκειμένου να στηλιτεύσει την στάση εκείνων που αρκούνται στα εύκολα λόγια σχετικά με τις βιαιότητες εις βάρος των γυναικών, αλλά πάντα σε χώρους και σε ακροατήρια που θα τους επιβραβεύσουν. Η ουσία, ωστόσο, όπως εμφατικά το τονίζει με τη χρήση της ειρωνείας ο αρθρογράφος, είναι να εκφράσει κανείς τις απόψεις αυτές στην πραγματική ζωή -και όχι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης-, εκεί, δηλαδή, που οι απόψεις αυτές ενδέχεται να έχουν αληθινό κόστος για όποιον τις εκφράζει, καθώς θα τον φέρουν αντιμέτωπο μ’ εκείνους που έχουν τελείως διαφορετική άποψη. Ζητούμενο, άρα, κατά τον αρθρογράφο είναι η έμπρακτη υποστήριξη των γυναικών και η αντιμετώπιση του μισογυνισμού ακριβώς στα περιβάλλοντα όπου κυριαρχεί.
β. Να αιτιολογήσετε τη χρήση άνω και κάτω τελείας, όπως και του ασύνδετου σχήματος στην τελευταία παράγραφο του κειμένου. (μονάδες 7)
Μονάδες 15
Ο αρθρογράφος προκειμένου να επεξηγήσει τι εννοεί, όταν αναφέρει πως οι πραγματικές αλλαγές προϋποθέτουν τη ρήξη, καταγράφει τις πτυχές του ίδιου μας του «βολέματος», με τις οποίες πρέπει να έρθουμε σε απευθείας αναμέτρηση, αξιοποιώντας την άνω και κάτω τελεία.
Ακολούθως με την αξιοποίηση του ασύνδετου σχήματος («με όσα έχουμε μάθει να ακούμε, να αποδεχόμαστε, να αναπαράγουμε») επιτυγχάνει να αποδώσει με συνοπτικό και συγκινησιακά δραστικό τρόπο τις συνήθεις πτυχές της ζωής μας με τις οποίες πρέπει να έρθουμε σε ρήξη. Οφείλουμε, δηλαδή, να συγκρουστούμε με τα στερεότυπα και τις οπισθοδρομικές αντιλήψεις που τόσο έχουμε μάθει να ακούμε, χωρίς αντίδραση ή έλεγχο, και τις οποίες ακολούθως αποδεχόμαστε και αναπαράγουμε, συμβάλλοντας κι εμείς στην επιζήμια διαιώνισή τους.
Β3. Να εξηγήσετε με συντομία (70-80 λέξεις) τον ακόλουθο συλλογισμό του γράφοντος: «Αποδοκιμάζοντας, επομένως, τον μισογυνισμό στις πιο «αθώες» εκφάνσεις του, στερούμε από τις πιο ακραίες τη θεωρητική και προπαρασκευαστική νομιμοποίησή τους.»
Μονάδες 15
Όσο κι αν η αντίκρουση των μικρών καθημερινών εκφράσεων μισογυνισμού φαντάζει ανεπαρκής για την αντιμετώπιση σοβαρότερων φαινομένων, όπως είναι οι γυναικοκτονίες, αυτό δεν είναι ακριβές. Στην πραγματικότητα, αν ξεκινήσουμε να εκφράζουμε την αντίθεσή μας σε κάθε φαινομενικώς αθώα έκφανση του μισογυνισμού, θα κατορθώσουμε να αποδομήσουμε στη σκέψη εκείνων που δυνητικά σκοπεύουν να οδηγηθούν σε ακρότητες την αίσθηση πως το κοινωνικό σύνολο αποδέχεται τέτοιου είδους συμπεριφορές. Θα είναι, δηλαδή, ξεκάθαρο το μήνυμα πως η κοινωνία μας δεν εγκρίνει καμία ένδειξη ασέβειας -και πολύ περισσότερο βίας- απέναντι στις γυναίκες.
ΘΕΜΑ Γ
Τι, κατά τη γνώμη σας, συμβολίζει η γυναίκα στο συγκεκριμένο ποίημα και γιατί το ποιητικό υποκείμενο δεν κατορθώνει να διαπράξει εις βάρος της το μοναδικό της ζωής του έγκλημα; Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με τους κατάλληλους κειμενικούς δείκτες. (150-200 λέξεις)
Μονάδες 15
Η γυναίκα του ποιήματος που με το εκπληκτικό κάλλος της αφοπλίζει το ποιητικό υποκείμενο, αποτρέποντας το εις βάρος της σχεδιαζόμενο φονικό έγκλημα, λειτουργεί συμβολικά και φανερώνει τη βαθιά σύνδεση του «ποιητή» τόσο με την τέχνη του όσο και με την ομορφιά που βρίσκεται παντού ολόγυρά του. Το ερώτημα με το οποίο ξεκινά το ξεδίπλωμα της εσωτερικής του πάλης το ποιητικό υποκείμενο («Να τη σκοτώσω;») αποτελεί ένδειξη της επιθυμίας του να απελευθερωθεί από τα δεσμά της ποιητικής τέχνης. Αδυνατεί, ωστόσο, να αποτινάξει τον ριζωμένο μέσα του θαυμασμό για τις ποικίλες εκφάνσεις του ωραίου, όπως αυτό τονίζεται τόσο με την παρομοίωση που δηλώνει την εξαιρετική ομορφιά της γυναίκας («σαν ανατολή στο κρεβάτι μου») όσο και με την αναίρεση της βίαιης φύσης του μαχαιριού, το οποίο τρέπεται σ’ ένα απλό μέταλλο που καθρεφτίζει το φως του ήλιου («ξεχνιέμαι και θαυμάζω τις λάμψεις»). Το ποιητικό υποκείμενο, αν και δηλώνει πως το έγκλημα εις βάρος της γυναίκας -η ρήξη του με τον κόσμο της ποίησης- είναι αποφασισμένο («Μα έχω αποφασίσει να τη σκοτώσω»), αδυνατεί να το διαπράξει, εφόσον είναι ολότελα δοσμένος στη μαγεία της ομορφιάς. Αρκούν τα «παιχνίδια του φωτός» για να κάμψουν την αποφασιστικότητά του, αφού, καθώς φαίνεται, είναι από τη φύση του προορισμένος να υπηρετεί την εξανθρωπιστική τέχνη της ποίησης και όχι να οδηγείται στη βία («να μην μπορώ ένα έγκλημα… να πράξω»).
ΘΕΜΑ Δ
Αφού διαβάσετε προσεκτικά το άρθρο που σας δόθηκε να ετοιμάσετε μια ομιλία, που θα εκφωνήσετε στην τάξη σας, σχετικά με τα έμφυλα εγκλήματα εις βάρος γυναικών. Οι πτυχές του ζητήματος που θα σας απασχολήσουν είναι τα πιθανά αίτια αυτών των εγκλημάτων, καθώς και οι ενέργειες ή οι πιθανοί τρόποι που θα συνέβαλαν στον δραστικό περιορισμό ανάλογων εγκλημάτων. (350-400 λέξεις)
Μονάδες 30
Αγαπητές συμμαθήτριες και αγαπητοί συμμαθητές,
Η έμφυλη βία, όπως και τα εγκλήματα ανάλογου χαρακτήρα εις βάρος γυναικών, αποτελούν φανέρωμα μιας ανησυχητικής παθογένειας της κοινωνίας μας, εφόσον υποδεικνύουν πως δεν έχει εμπεδωθεί ακόμη ο οφειλόμενος σεβασμός απέναντι στις γυναίκες. Μητέρες, κόρες, σύζυγοι, γυναίκες κάθε ηλικίας και κάθε ρόλου πέφτουν θύματα μιας βάρβαρης και αναχρονιστικής αντίληψης ορισμένων ανδρών ότι μπορούν να αξιοποιούν σε βάρος τους τη μυϊκή τους υπεροχή.
Το ερώτημα γιατί ένας άνδρας φτάνει στο σημείο να θεωρεί θεμιτό μέσο επίλυσης των διαφορών του με τη σύντροφο ή σύζυγό του τη δολοφονία δεν είναι εύκολο να απαντηθεί. Φαινομενικά εκείνο που οπλίζει το χέρι του είναι το γεγονός πως αρνείται να αποδεχτεί την επιθυμία εκείνης να τον εγκαταλείψει ή να τερματίσει τη μεταξύ τους σχέση. Η αίσθηση πως η σύντροφός του έχει δική της αυτόνομη βούληση και πως εκείνος δεν μπορεί να την ελέγξει, πυροδοτεί μέσα του μια ακραία αντίδραση. Βρίσκει εδώ εφαρμογή, όπως αντιλαμβάνεστε, η πεπαλαιωμένη αντίληψη πως οι άνδρες είναι ανώτεροι και πως οι γυναίκες «οφείλουν» να υποτάσσονται στη δική τους θέληση.
Μοιάζει, βέβαια, παράλογο να επιβιώνει ακόμη ένας τέτοιος τρόπος σκέψης, αλλά απ’ ό,τι γίνεται αντιληπτό μάλλον δεν έχουμε κατορθώσει να τον απαλείψουμε πλήρως. Τα μηνύματα, άλλωστε, από την καθημερινότητά μας φανερώνουν πως ο μισογυνισμός συνεχίζει να κυριαρχεί στις αντιλήψεις ορισμένων ανθρώπων. Υποτιμητικά σχόλια, εκφράσεις αποδοκιμασίας, αθώα «πειράγματα», όπως και κάποιες μερικώς κεκαλυμμένες πράξεις υπονόμευσης των γυναικών δείχνουν πως η κοινωνία μας δεν έχει επιτύχει τη ζητούμενη ωρίμανση σε ό,τι αφορά το ζήτημα της ισότητας των δύο φύλων. Προφανώς η επίγνωση πως μια γυναίκα μπορεί να είναι ικανότερη, πιο αποτελεσματική και να απολαμβάνει επαγγελματική αναγνώριση και επιτυχία ενισχύει την ανασφάλεια ορισμένων ανδρών και τους δημιουργεί εχθρικά συναισθήματα.
Τέτοιου είδους αντιλήψεις, ωστόσο, δεν μπορούν και δεν πρέπει να υπαγορεύουν τον τρόπο λειτουργίας της κοινωνίας μας, εφόσον μας οδηγούν πολλές δεκαετίες πίσω και διαμορφώνουν ένα άκρως επικίνδυνο περιβάλλον. Είναι, άρα, απολύτως σημαντικό να καταπολεμήσουμε τον μισογυνισμό σε κάθε του έκφανση προκειμένου να περάσει σε όλους το μήνυμα πως στην εποχή μας δεν γίνεται ανεκτή καμία πράξη βίας σε βάρος των γυναικών. Είναι, ίσως, δική μας ευθύνη, εμάς των νέων, να μεταδώσουμε το μήνυμα αυτό στις παλαιότερες γενιές, πρωτίστως μέσα από το παράδειγμά της δικής μας συμπεριφοράς, αλλά και πιο δυναμικά μέσα από ενημερωτικές δράσεις και διαμαρτυρίες.
Θα συμφωνήσετε, υποθέτω, ότι σε όσα οραματιζόμαστε και προσδοκούμε για το μέλλον μας, δεν έχουν θέση ο φόβος, οι διακρίσεις και η βία. Μια κοινωνία εχθρική απέναντι στις γυναίκες, είναι μια κοινωνία πνευματικά ακαλλιέργητη, ανώριμη και, σαφώς, ανεπιθύμητη. Ας δώσουμε, λοιπόν, εμείς οι νεότεροι το έναυσμα για έναν ουσιαστικό προβληματισμό πάνω σε αυτό το κρίσιμο θέμα.
Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας